الأحد، 20 مارس 2011

رۆژنامه ڤان و مافپه‌روه‌ر “ھه‌كار فندی” – ل دووڤ قانوونێ‌ پێدڤیه‌ گرێبه‌ست بۆ هه‌موو رۆژنامه‌ڤانان دگه‌ل ده‌زگه‌هێن وان بهێنه‌ گرێدان



رۆژنامه ڤان و مافپه‌روه‌ر “ھه‌كار فندی”
– ل دووڤ قانوونێ‌ پێدڤیه‌ گرێبه‌ست بۆ هه‌موو رۆژنامه‌ڤانان دگه‌ل ده‌زگه‌هێن وان بهێنه‌ گرێدان
- نابیت رۆژنامه‌ڤان ل سه‌ر كاره كێ رۆژنامه ڤانی بێته گرتن و ده‌سته‌سه‌ركرن. ژبه‌ر ئه‌و تاوانا رۆژنامه‌ڤان دكه‌ت نه‌ئه‌ و تاوانا مه‌ترسیداره سزایێ وێ تنێ زیاندانه ب كۆژمه كی پاره‌ی
- گه‌له‌ك كه‌س ھه‌نه‌ ب ناڤ رۆژنامه‌ڤانن لێ گه‌له‌گ ددورن ژ كارێ رۆژنامه ڤانیێ
- جھێ داخێ یه كو پرانیا رۆژنامه‌ڤانا نه شاره‌زای قانوونا خونه
- رۆژنامه‌ڤان و ھه‌ر كه‌سه‌كێ بێ گونه‌ھ بوو ل سه‌ر وێ دۆزا ل سه‌ر ھاتیه‌گرتن مافێ وی یه داخازا قه‌ره‌بوكرنێ بكه‌ت


رۆژناما وار: هه‌ڤپه‌یڤین : زیره‌ك بامه‌رنی
د دیداره‌كێ دا روژنامه‌ڤان و مافپه‌روه‌ر هه‌كار فندی ئاماژه‌ دا كه‌سێ‌ روژنامه‌ڤان و خویا كر:ب وی كه‌سی دهێته‌گۆتن روژنامه‌ڤان یێ كارێ رۆژنامه‌ڤانیێ دكه‌ت، كو ل گۆر قانوونێن رۆژنامه‌ڤانیێ ژی ب هه‌مان كه‌سه‌دهێته‌گۆتن رۆژنامه‌ڤان، تنێ قانوونا سه‌ندیكا رۆژنامه‌ڤانێن كوردستانێ نه‌بیتن كو هنده‌ك كار د ده‌زگه‌هێن راگه‌هاندنێ دا هاتینه‌ده‌ستنیشانكرن یێ وان كارا ئه‌نجام بده‌ت ژێره‌ دهێته ‌گۆتن رۆژنامه‌ڤان و مافێ وی یه‌ببیته‌ئه‌ندامێ ڤێ سه‌ندیكایێ، ئه‌ڤه‌ژی جهێ تێبینی یه‌ و پێدڤی راسڤه‌كرنێ یه‌ژبه‌ركو هنده‌ك كار هه‌نه‌ ‌ب دیتنا من چ تێكه‌لیا وی كاری ب ناسناڤێ رۆژنامه‌ڤان ڤه‌نینه‌ وه‌كی كاریكاتوریستی و ده‌نگ وه‌رگری .راسته‌رۆژنامه‌ڤانی وه‌كی پاشناڤه‌كی دانایه‌دگه‌ل كارێ وی لێ ب دیتنا من ئه‌ڤه‌نه‌رۆژنامه‌ڤانن.
-ل سه‌ر وێ‌ پرسیارێ‌ كو ل دووڤ قانوونێت تایبه‌تمه‌ند ل چ ده‌م سزا دهێته‌دان بو روژنامه‌ڤانی فندی دیاركر: به‌ری نوكه‌ كار ب قانوونێت نه‌گرێدای رۆژنامه‌ڤانیێ دهاته‌كرن و رۆژنامه‌ڤان هه‌ر ده‌م یێ گرێدای بوو ، لێ راستی پشتی قانونا كارێ رۆژنامه‌ڤانیێ ل كودستانێ ده‌ركه‌تی هه‌ر چه‌نده‌ كار گه‌له‌ك پێ ناهێته‌كرن ژی لێ گه‌له‌ك باشتره ‌ژبه‌ری نوكه‌ كو ئه‌و ژی ژخه‌مساری و نه‌پیته‌پێدانا لایه‌نێن په‌یوه‌ندیداره ‌د ڤی بیاڤی دا….. هه‌ر ده‌مێ رۆژنامه‌ڤانی بابه‌ته‌كێ دوور ژ راستیێ یان راستیه‌كا گرێدای ژیارا تایبه‌تی یا كه‌سه‌كی ڤه‌یان بابه‌ته‌كێ سڤكاتی پێكرن و دووبه‌ره‌كی وناڤزراندن و شكاندن و چه‌ند خاله‌كێن دی نه‌كو د قانونێ دا هاتینه‌دیاركرن تێدا هات دێ رۆژنامه‌ڤان كه‌ڤیته‌به‌ر سزایی.
ده‌رباره‌ی وێ‌ دیاردا نوكه‌ ل هه‌رێما مه‌هه‌ی ,‌روژنامه‌ڤان دهێنه‌گرتن و راگرتن ئه‌رێ تا چ راده‌ ئه‌ڤ كاره‌ ب كاره‌ك قانوونی دهێته‌هژمارتن, مافپه‌روه‌ری گوت: راستی من ژمێژه‌ دڤیا ڤێ خالێ‌ بده‌مه‌رونكرن، كو گرتن و ده‌سته‌سه‌ركرنا رۆژنامه‌ڤان ژ لایی قانونێ ڤه‌نه ‌یا دروسته‌ به‌لكو سه‌رپێچیا قانوونێ یه‌، ل گۆر قانوونا (اصول المحاكمات الجزائیه‌) كو كارپێتێته‌كرن د به‌ندێن (109 و 110) دا ده‌ستهلاتا گرتنێ ب ئاشكرایی هاتیه ‌دیاركرن كو ئه‌و كه‌س دهێته‌گرتن یێ كو سزایێ وێ تاوانا پێ هاتیه ‌تاوانباركرن نه‌كێمتربیت ژ سێ سالان، یان ژی ئه‌گه‌ر كێمتربیت یان زیاندان بیت دڤێت نه‌گرتنا وی مه‌ترسیا ره‌ڤینێ تێدابیت یان ژی كارتێكرنێ ل رێڤه‌چوونا ڤه‌كۆلینێ بكه‌ت… و د قانوونا كارێ رۆژنامه‌ڤانی دا ب چ ره‌نگی گرتن و زیندانكرن نه‌هاتیه ‌وه‌ك سزا بۆ رۆژنامه‌ڤانی ئه‌گه‌ر سه‌رپێچیا قانوونا كارێ رۆژنامه‌ڤانیێ كر، به‌لكو تنێ زیاندان هاتیه‌وه‌ك سزا. ل ڤێرێ هه‌كه‌ئه‌م به‌راوردیێ دناڤ به‌را ڤان هه‌ردوو قانوونا دا بكه‌ین دێ بو مه‌ب روونی ئاشكرابیت كو نابیت رۆژنامه‌ڤان ل سه‌ر كاره‌كێ رۆژنامه‌ڤانی بێته‌گرتن و ده‌سته‌سه‌ركرن. ژبه‌ر ئه‌و تاوانا رۆژنامه‌ڤان دكه‌ت نه‌ئه‌و تاوانه‌یا ژبه‌ر بره‌ڤیت و نه‌ڤه‌گه‌ریته‌ڤه‌به‌ر دادگه‌هێ ژبه‌ر سزایێ وێ تنێ سزادانه ‌ب كۆژمه‌كی پاره‌ی، هه‌ر وه‌سا ب دیتنا من نه‌گرتنا وی كارتێكرنێ ل رێڤه‌چوونا ڤه‌كۆلینێ ژی ناكه‌ت له‌ورا دێ بیژمه‌ڤه‌دبیت بو هنده‌كا جهێ سه‌رنجراكێشانێ بیت لێ نابیت رۆژنامه‌ڤان بێته‌ده‌سته‌سه‌ركرن و گرتن ، لێ لڤیره‌ دڤێت سه‌ندیكا و روۆژنامه‌ڤان ب خوه‌ژی پتر كار ل سه‌ر ڤێ چه‌ندێ بكه‌ن.
ده‌رباره‌ی وێ‌ چه‌ندێ‌ كا روژنامه‌ڤانێ مه‌ تا چه‌ند ژ وان قانوونان یێ شاره‌زایه ‌ئه‌وێن ل سه‌ر وی دچن گۆت: راستی جهێ داخێ یه‌كو پرانیا رۆژنامه‌ڤانا نه‌شاره‌زایی قانوونا خونه‌، به‌لكو هه‌ر نزانن كا چ تێدا هاتیه‌، دێ نموونه‌كێ بێژم من به‌ری نوكه‌ژی ‌گۆتیه‌د رۆژێن گه‌نگه‌شه‌كرنا پرۆژێ قانوونی دا ئه‌م چه‌ند رۆژنامه‌ڤان و مافپه‌روه‌ر ل جهه‌كی خرڤه‌بووین بۆ دانا پێشنیار و گه‌نگه‌شه‌كرنا خالێن ده‌ستنیشانكری، رۆژنامه‌ڤانێن حازر ب تبلێن ده‌ستی دهاتنه‌هژمارتن زێده‌باری وان رۆژنامه‌ڤانا یێن هاتین خه‌به‌رێ خوه‌نڤیساندین و هۆل ب جهـ هێلاین ئه‌گه‌ر رۆژنامه‌ڤان ل دوو مافێ خوه‌نه‌گه‌رن كێ دێ مافێ وان ب وان ده‌ت.
ئه‌گه‌ر شاره‌زایی هه‌بانه‌دا داخازا ژ ده‌زگه‌هێن خوه‌كه‌ن ئه‌و مافێن دڤێ یاسایێ دا هاتین بو وان دابین بكه‌ن، وه‌ك گرێدانا گرێبه‌ستان كو ل ڤێرێ گازندێ ژبلی رۆژنامه‌ڤانان ژ سه‌ندیكایێ ب خوه‌ژی دكه‌م ، دڤێت ئه‌و د ڤی بیاڤی پتر رۆلێ خوه‌ب گرێریت.
ل سه‌ر قانوونا روژنامه‌ڤانیێ‌ یا نوكه‌ كارا ل هه‌رێمێ‌ ئه‌‌ندامێ ئێكه‌تیا رۆژنامه‌ڤانێن جیهانی هكار فندی دیار كر: بێ گۆمان قانوونا كارێ رۆژنامه‌ڤانی سه‌ره‌رای خالێن باش و زامنكرنا مافێن رۆژنامه‌ڤانان كو تشته‌كێ گه‌له‌كێ پیرۆزبوو و پێنگاڤه‌كا دیرۆكی یه ‌بو رۆژنامه‌ڤانیا كوردی، لێ تێبینی ژی گه‌له‌كن… وه‌كی هنده‌ك خال هه‌نه‌پێدڤی بوو پێتر هاتبانه ‌روونكرن و ئاشكراكرن وه‌ك (مافێ ب ده‌ستڤه‌ئینانا پێزانینان) و (بنپێكرنا مافێن وی) ئه‌رێ ئه‌گه‌ر هات و مافه‌كێ وی یێن دڤێ قانوونی دا هاتین هاته‌بنپێكرن دێ كی ڤی مافێ ستینیت یان دێ ب چ سزا هێته‌سزادان…. ب دیتنا من ئه‌و قانوون یا بێ بهایه ‌ئه‌وا بێ سزا بیت.
هه‌ر وه‌سا دڤێ قانوونێ دا هاتیه‌ كو دڤێت سه‌ندیكا بێته ‌ئاگه‌داركرن پشتی پێرابوون د ده‌رحه‌قێ رۆژنامه‌ڤانی دا تێنه‌ئه‌نجام دان، ئه‌رێ ئه‌و ئاگه‌داركرنه ‌بوچی یه‌ ئه‌گه‌ر رۆژنامه‌ڤان ب رۆژان كه‌ته ‌زیندانێ. هه‌ر وه‌سا د قانوونێ دا هاتیه‌(بۆ نه‌قیبیی یان كه‌سه‌كێ دی ل جهێ وی هه‌یه ‌د ڤه‌كۆلینێ دا به‌رهه‌ڤببیت) ئه‌ڤ (بوو وی هه‌یه‌) بوو جیه‌؟ بێ مفایه ‌ژبه‌ر یێ بێ ده‌ستهلاته ‌ژلایه‌كی ڤه‌و ژلایه‌كێ دی ڤه‌نه‌بوویه‌مه‌رجه‌ك كو دڤێت یێ به‌رهه‌ڤبیت به‌لكو دشێت.
هنده‌ك خال پێدڤی نه‌بوون كو ببێنه‌نڤێسین د قانوونی دا، لێ دبیت قانوون دانه‌ران مه‌به‌ست پێ هه‌بووینه‌چ قانوونی پێ درێژبكه‌ن چ ژی رۆژنامه‌ڤانان پێ سه‌رداببه‌ن. وه‌ك دانا مافێ نهێنیكرن ونه‌دیاركرنا ژێده‌رێن رۆژنامه‌ڤانی كو پاشی ئێكسه‌ر قانوون تێت و دده‌ته‌دیاركرن كو هه‌كه ‌قانوونی ژێ خواست وی مافێ نهێنیكرن و نه‌دیاركرنێ نامینیت.
ده‌رباره‌ی وێ‌ چه‌ندێ‌ ل ده‌مێ‌ روژنامه‌ڤانه‌ك بهێته‌ راگرتن وی ماف هه‌یه‌ داخازا قه‌ره‌بوكرنێ‌ بكه‌ت روژنامه‌ڤانی دیاركر: گرتن و ده‌سته‌سه‌ركرن ب ره‌نگه‌كێ گشتی ل گۆر قانوونێ دا نابیت پتر بیتن ژ چارێكا وی سزای یێ بو وێ تاوانا پێ هاتیه‌ تاوانباركرن. رۆژنامه‌ڤان ناهێته‌زیندانكرن ل گۆر قانوونا كارێ رۆژنامه‌ڤانی و نا بیت بێته‌گرتن و ده‌سته‌سه‌ركرن ژی وه‌كی مه‌به‌ری نوكه‌ئاماژه‌پێكری، لێ ئه‌گه‌ر هات و هاته‌گرتن و ده‌سته ‌سه‌ركرن ب هه‌ر بهانه‌یه‌كێ دێ ئه‌و رۆژێن وی د گرتیخانێ ڤه‌بۆراندین دێ ژبه‌ر زیاندانا وی هێته‌برین ئانكو هه‌ر رۆژه‌ك به‌رامبه‌ر كۆژمه‌كێ پاره‌ی دێ هێته ‌هژمارتن.
لێ ئه‌گه‌ر هات ئه‌ڤجا چ رۆژنامه‌ڤان بیت یان هه‌ر كه‌سه‌كی دی بیت یێ بێ گونه‌هـ بوو ل سه‌ر وێ دۆزا ل سه‌ر هاتیه‌گرتن ل ڤێره‌ل گۆر قانوونا ژمار (15) یا سالا 2010قانوونا قه‌ره‌بووكرنا گرتیان ل ده‌مێ بێ گونه‌ده‌ركه‌تنا وان مافێ وی یه‌كو داخازه‌كێ تومار بكه‌ت ل سه‌ر وی لایه‌نی یێ بویه‌ئه‌گه‌رێ گرتنا وی دێ هێته‌قه‌ره‌بوكرن ژلایێ (مادی و مه‌عنه‌وی) ڤه‌.
ل دوور هه‌بونا فالاتیی دناڤبه‌را رۆژنامه‌ڤان و داواكاریا گشتی دا فندی دیاركر: بێ گۆمان ڤالاتیه‌كا مه‌زن ژی یا هه‌ی، دڤێت هه‌ردوو لایه‌ن كاربكه‌ن ڤێ ڤالاتیێ نه‌هێلن، نه‌ك تنێ داواكاریا گشتی به‌لكو دناڤ به‌را رۆژنامه‌ڤان و لایه‌نێ دادوه‌ریێ هه‌میێ دا یا هه‌ی. ده‌رباره‌ی داواكاریا گشتی گه‌له‌ك بابه‌تێن رۆژنامه‌ڤانی هه‌نه ‌دبنه‌دۆز بو داواكاریا گشتی، لێ دیسان هه‌مبه‌رڤێ چه‌ندێ هنده‌ك بابه‌ت هه‌نه‌دبنه‌دۆز ل سه‌ر رۆژنامه‌ڤانی ب خو ژی كو مافێ داواكاریا گشتی یه وێ دۆزێ ب لڤینیت. له‌ورا فه‌ره‌نێزیك بوون وو تێگه‌هشتنه‌ك دناڤ به‌را ڤان هه‌ردوو لایه‌نان دا هه‌بیت، من ل سه‌ر ڤی بابه‌تی پێشنیاره‌ك دایه‌لقێ دهوك یێ سیندیكا رۆژنامه‌ڤانان لێ هیشتا بێنده‌گی یه‌.
د به‌رسڤا وێ‌ پرسیارێ‌ دا هه‌رده‌م رۆژنامه‌ڤان و ده‌ستهلات گازندا ژ هه‌ڤدوو دكه‌ن مافپه‌روه‌ر هكار فندی گۆت: راستی دڤێت هه‌م رۆژنامه‌ڤان هه‌م ژی ده‌ستهلات ب جاڤێ خراپكاریێ ل هه‌ڤدوو نه‌نێرن، رۆژنامه‌ڤانی ده‌ستهلات بو خوكریه ‌خالا سه‌ركی یا كارێ خوه‌یێ ره‌خنه‌گرتنێ . راستی نه‌تنێ ده‌ستهلاته‌كارا ئه‌نجام دده‌ت د ناڤ جڤاكی دا دڤێت رۆژنامه‌ڤان زێده‌باری ده‌ستهلاتی چاڤێ خوه‌ ل كێشه‌ وكێماسی و دابو نه‌ریت و بازاری ژی د جڤاكی دا بگێریت و ب پێشه‌یی كار و ره‌خنه‌یا ئاڤاكه‌ر بكه‌ت و ژلایێ دی ڤه‌ژی ده‌ستهلات ژی وه‌كه ‌خراپكاره‌ك ل رۆژنامه‌ڤانی نه‌نێریت، دڤێت ده‌ستهلات ژی كارێ رۆژنامه‌ڤانی بو خوه‌بكه‌ته ‌خالا ئاگه‌درابوونێ ل سه‌ر خه‌له‌تی و كێماسیان دا چاره‌سه‌ر بكه‌ت.

=============

سوپاس بۆ ته‌ سه‌رۆك .


سالار عه‌بدولكه‌ریم فندی *


ل رۆژا 3-3-2011 و پشتی زڤڕینا سه‌رۆكێ‌ هه‌رێمێ‌ ژ ئه‌ورۆپایێ و پشتی چه‌ندین خوه‌نیشاندان هاتینه‌كرن ل باژێرێ سلێمانیێ.. سه‌رۆكێ‌ هه‌رێمێ‌ گۆتاره‌ك ئارا‌سته‌یی خه‌لكێ‌ كوردستانێ‌ كر و تێدا چه‌ند خاله‌ك روونكرن. من نه‌ڤێت ئه‌م به‌حه‌سێ‌ وان خالان بكه‌ین ئه‌وێن د گۆتارێدا هاتین، به‌لێ‌ پێدڤییه‌ ئه‌م هنده‌ك تشتان دانینه‌ به‌رسینگێ‌ خوه‌نده‌ڤانانێن به‌رێز كو ئه‌م هه‌می دزانین، ئه‌و ژی:
ئێك: ئه‌م وه‌كو ملله‌ت یان وه‌كو لایه‌نێن سیاسی ب ده‌هان سالان بنده‌ست و په‌ریشان بووین و ژ هه‌می مافێن سروشتی بێبار بووین، نابت ئه‌ڤرۆ و ب چو ره‌نگان ئه‌م
ببینه‌ سته‌ماكار.
دو: ده‌مێ‌ مرۆڤ ب ئاخڤت یان ره‌خنه‌یه‌كا ئاڤاكه‌ر بكه‌ت نابت چو مرۆڤ بهێنه‌ گۆننه‌هباركرن ب خیانه‌تێ‌ یان ب خوه‌فرۆشیێ‌ یان ب دژاتییا ملله‌تی، چنكو ئه‌ڤرۆ ده‌م و جهـ و زانین د سیاسه‌تێدا هاتنه‌ گۆهارتن.
سه‌رۆكی ئه‌ڤ خاله‌ به‌ری مه‌ زانیینه‌ له‌وما ئه‌ڤ گۆتاره‌ ئاراسته‌یی ملله‌تی كر نه ‌چو لایه‌نێن سیاسی یان كادر و پاله‌وراوێن پارتی كرینه.
ئه‌ڤرۆ جیهان و ب تایبه‌تی ده‌ڤه‌را ژۆهه‌لاتا ناڤین تووشی بابه‌لیسكه‌كا گوهۆرینێ‌ بوویه‌ و سیسته‌مێن مه‌زن هاتنه‌ گۆهارتن ل تونسێ و مسرێ‌ و لیبیایێ و یه‌مه‌نێ و عۆممانێ و به‌حره‌ینێ و گه‌له‌ك وه‌لاتێن دن به‌ربژارن بهێنه‌ گۆهارتن. ئه‌م ژی پارچه‌كین ژ ڤێ‌ ده‌ڤه‌رێ‌، ئه‌م نه‌ ژ كه‌وكه‌به‌كا دی هاتینه‌.. داكو گوهۆرینێن دنیایێ‌ كارتێكرنێ‌ ل مه‌ نه‌كه‌ن. د كه‌ڤندا یا گۆتی هه‌ر ده‌مه‌كی زه‌لامێن خوه‌ هه‌نه‌.
له‌وما نابت ئه‌و كه‌سێن به‌ری نها خه‌باتكرین د ده‌مێن نه‌خوه‌شیان و ته‌نگاڤیاندا ئه‌و بتنێ‌ خوه‌ ب خوه‌دانێن ڤێ‌ ئه‌زموونێ‌ بن و ئه‌و بتنێ‌ خوه‌دانێن بریارێ‌ بن دگه‌ل ئه‌و په‌رێ‌ رێز و نه‌وازشێ بۆ وان، به‌لێ‌ ده‌مهات گۆهێ‌ خوه‌ بده‌ینه‌ خه‌لكی و ملله‌تی و نابت بهێته‌ دابه‌شكرن لسه‌ر هزر و بیروبۆچوونێن سیاسی یان لدووڤ ره‌نگێن پارتێن سیاسی. ده‌مهات گه‌نجێن مه‌ ژی پشكداریێ‌ بكه‌ن د دانانا بریارێدا، ده‌م هات بریارا سیاسی د ده‌ستێ‌ باراپترا وه‌لاتییاندابت.. نه‌كو چه‌ند كه‌سه‌كبن كو ئه‌ڤرۆ هنده‌ ئاسته‌نگ به‌یدابوونه‌ د ناڤبه‌را وان و وه‌لاتییاندا. ئه‌ز یێ د بینم ره‌فتارا هنده‌ك به‌رپرسان دگه‌ل وه‌لاتییاندا بوویه‌ ئه‌گه‌رێ‌ هندێ‌ كو ره‌وشه‌كا نه‌ئاسایی ل كوردستانێ‌ په‌یدابوویه‌ و هه‌ر ئه‌وكه‌س به‌رپرسن ژ ڤێ‌ چه‌ندێ‌، بۆ نموونه‌: بۆچی ئه‌ڤ ژماره‌یا مه‌زنا زێره‌ڤانان لدۆر به‌رپرسان هه‌نه‌، ده‌مێ‌ دهێن و دچن و لبه‌ر مالێن وان.. بۆچی ئه‌ڤ ژماره‌یا مه‌زنا ترۆمپێلان لدووڤ وان دچن.. ده‌مێ‌ ئه‌و ل باژێرێن كوردستانێ‌ دگه‌ریێن؟؟ بۆچی جامێن ترۆمبێلێن وان دره‌شن؟ ئه‌رێ‌ وان نه‌ڤێن ملله‌تی ببینن.. یان نه‌ڤێت ملله‌ت وان ببینت؟ بۆچی دیتنا به‌رپرسان ژ لایێ‌ وه‌لاتیێن به‌له‌نگازڤه‌ خه‌ونه‌ و ناهێته‌ دیتن؟ پا كانێ جڤاكێ‌ مه‌ده‌نی؟ ئه‌ز وه‌كو وه‌لاتییه‌كێ‌ لاواز پشته‌ڤانێ‌ ته‌ مه‌ سه‌رۆك، ره‌نگه‌ هنده‌ك بێژن ئه‌ڤ تشتێن نۆرمال و سروشتینه‌، ئه‌ز دگه‌ل هه‌وه‌ مه.. لێ‌ كارتێكرنا وان ژ لایێ‌ ده‌رۆنیڤه‌ گه‌له‌ك یامه‌زنه‌ و پێنگاڤا ئێكێ‌ پێدڤییه‌ ژ ڤێرێ‌ ده‌ستپێبكه‌ت. ئه‌م نه‌ وه‌كی تونسێ و مسرێ و لیبیایێ نه‌، دبێژین ئه‌م دژی سیسته‌مێ‌ سیاسی نه‌.. یان ملله‌ت داخواز ناكه‌ت ئه‌ڤ سیسته‌مه‌ برۆخیێت، نه‌خێر ئه‌زموونا مه‌ ئه‌زموونه‌كا دیمكۆكراتییه‌، به‌لێ‌ ئه‌م پێدڤی چاكسازیێنه‌، پێدڤی یه‌كسانییا جڤاكینه‌، پێدڤی پێشكێشكرنا خزمه‌ت گۆزه‌رانیێ نه‌.
كانێ خزمه‌تگۆزاری؟ ئه‌رێ‌ هێشتا ئه‌م لژێر ئابلۆقه‌یا ئابوورینه‌.. كو ئه‌م نكارین جادده‌یێن خوه‌ قێركه‌ین؟ یان هێشتا رژێما سه‌ددامی‌ ده‌ستهه‌لاتداره‌ كو ئه‌م نكارین كاره‌ب و ئاڤێ دروستكه‌ین و بێكاریێ‌ نه‌هلێن؟ بۆچی ئه‌م نه‌بووینه‌ حوكمه‌تا ده‌زگه‌هان و بۆچی میزاجێ‌ به‌رپرسان دێ‌ یاسا و رێنما بن و لدووڤ میزاجێ‌ وان یاسا و رێنما هێنه‌ شرۆڤه‌كرن و جێبه‌جێكرن؟ ئه‌ز دترسم هنده‌ك به‌رپرس ببنه‌ ئه‌گه‌رێ‌ ژناڤبرنا ڤێ ئه‌زموونێ‌، ئه‌ز دگه‌ل ته‌مه‌ سه‌رۆك پێدڤییه‌ چاكسازی بهێنه‌كرن، چنكو ئه‌ڤ ئه‌زموونه‌ ئه‌زموونا وه‌لات و ملله‌تییه‌، نه‌یا چو كه‌س و لایه‌نێن سیاسییه‌ و ده‌مێ‌ چاكسازیێ‌ پێدڤییه‌ ئه‌ڤرۆ ده‌ستپێبكه‌ت به‌ری سوباهی و هه‌ر تو بوویی سه‌ركێشێ‌ خه‌باتا سیاسی و چه‌كدارییا ڤی ملله‌تی، و هیڤیدارم تو سه‌ركێشێ‌ بزاڤا چاكسازییان ژی بی ل ناڤا كورداندا.
* مامۆستایێ‌ زانكۆیێ

شه‌ر د دیتنه كا قانوونی دا


به‌رهه‌ڤكرنا مافپه‌روه‌ر: په‌سار عبدالكریم فندی*

شه‌ر ئه‌و ململانا چه‌كداری یه‌ كو دناڤبه‌را گرۆپێن چه‌كداری دا یێن رێكخستى روویدده‌ت، ئه‌ڤجا چ ئه‌ڤ هێزین چه‌كدارى یین رێكخستى چ له‌شكه‌رێ فه‌رمى بن یان نه‌ فه‌رمى بن دڤێ ململانێ دا هه‌مى ره‌نگێن هیزێ وچه‌كى دهێنه‌ ب كارئینان دناڤبه‌را واندا ژبو سه‌ركه‌فتنێ و به‌ره‌ڤانیكرنێ.

نڤیسه‌رێ له‌شكه‌رى یێ بناڤ و ده‌نگ (كلوزه‌ ویج) شه‌ر وسا پێناسه‌كریه‌ كو (شه‌ر دماهیك رێكا سیاسى یه‌ ژ بۆ پارستنا ژیانا گه‌لێ خو و ب ده‌ستڤه‌ئینان و بجهئینانا داخازیان).

هه‌روه‌سا فه‌یله‌سوف((جان جاك روسو)) د په‌رتوكا خودا ((هه‌ڤبه‌ندا جڤاكى)) گوتیه‌ ..شه‌ر نه‌ په‌یوه‌ندییه‌كه‌ دناڤبه‌را دوو كه‌ساندا یان دوو زه‌لاماندا، به‌لكو په‌یوه‌ندییه‌كه‌ دناڤبه‌را دوو ولاتاندا..

شه‌ر باره‌كێ ناكاوه‌ ژبه‌رهندێ ڤى بارێ ناكاو دڤێت ده‌ستپێكه‌ك ودماهیكه‌ك هه‌بیت، شه‌ر ده‌ستپێدكه‌ت ب ره‌نگه‌كێ یاسایى ژ مێژوویا ئاگه‌هداركرناوێ ب شێوه‌كێ فه‌رمى لدوڤ دستورى ئه‌فه‌ژى ژ ده‌وله‌ته‌كێ بو ده‌وله‌ته‌كا دیتر جودایه‌ یان شه‌ر ده‌ستپێكه‌تن ب ئه‌نجامدانا شه‌رى كو ئه‌ڤه‌ بێ ئاگه‌هداركرنه‌ ب شه‌رى ئه‌ڤه‌ژى ژبوهندێ یه‌ كو چ ده‌مى نه‌ده‌ته‌ لایه‌نێ دیتر كو خو ئاماده‌ بكه‌تن بۆ شه‌رى.

ل ڤیره‌ دى ب كورتى هنده‌كێ ل سه‌ر شه‌رى ده‌ینه‌ دیاركرن.

ئه‌گه‌رێن په‌یدابوونا شه‌رى

هه‌ر شه‌ره‌كى چه‌ند ئه‌گه‌رێن راسته‌وخو و نه‌راسته‌وخو هه‌نه‌ ئانكو دیار و ڤه‌شارتى كو گه‌له‌ك جاران ب بهانه‌یا ئه‌گه‌ره‌كا دیارشه‌ر سه‌رهلده‌ت لێ مه‌ره‌م و ئه‌گه‌رێن سه‌ره‌كى نه‌دیارن ئانكو ڤه‌شارتینه‌. لێ ب ره‌نگه‌گێ گشتى و بكورتى ئه‌م دشێین ئه‌گه‌رێن شه‌رى دڤان خالان دا بده‌ینه‌ دیاركرن:

- ململانێن سنورى ، مینا ململانا دناڤ به‌را سعودیه‌ و میرنشینگه‌ها ئه‌بو زه‌بى، لێ ئه‌ڤ ململانه‌ هه‌مى ده‌ما نا گه‌هیته‌ وێ رادێ كو شه‌ر رووبده‌ن، لێ گه‌له‌ك جاران ژى وه‌كى دگه‌هیته‌ شه‌رى مینا شه‌رێ لوبنان و ئیسرائیلێ. لێ گه‌له‌ك جاران ستور بهانه‌یه‌كا دیاره‌ بۆ شه‌رى لێ مه‌ره‌مێن ڤه‌شارتى و نه‌دیار و نه‌ ئاشكرا لپه‌ى وى شه‌رى نه‌.

- ململانێن ل سه‌ر سامانێ سروشتى و ئابورى دهێنه‌كرن.

- شه‌رێن ئایینى مینا وان شه‌رێن ل چه‌رخێن ناڤین و كوڤن هاتینه‌ رویدان، ئه‌ڤ ره‌نگه‌ شه‌ره‌ ب بهانه‌یا به‌لاڤكرن و بجهكرنا ئاینى یان رێبازه‌كا تایبه‌ت ژ ئاینى دهێنه‌ ئه‌نجام دان بوو نموونه‌ ئه‌و شه‌رێن ل چه‌رخێن شازدێ و حه‌ڤدێ ل ئه‌وروپا هاتینه‌ ئه‌نجام دان..

- شه‌رێن ئازادیێ، كه‌له‌ك جاران ب ناڤێ شه‌رێن نه‌ته‌وه‌یی ژى دهێته‌ بناڤكرن مینا شه‌رێ كوردان ل هه‌مبه‌ر رژێما عیراقێ.

- ململانێن كه‌سایه‌تى، كو دچه‌رخێن كه‌ڤن دا گه‌له‌ك جاران ملاملانێ، كه‌سایه‌تى د ناڤ به‌را دوو پادشاهان دا یان دوو سه‌ركرده‌یان دا بوویه‌ ئه‌گه‌رێ ئه‌نجمدانا شه‌ران، هه‌ر وه‌سا هێز و پتربوونا حه‌زكه‌ران بو پادشاه و سه‌ركردان ژى بوویه‌ سه‌ده‌مێ په‌یدابوونا شه‌ران دكه‌ڤن دا.

چه‌وانیا بناڤكرنا شه‌ران

شه‌ر ب گه‌له‌ك رێك و شێوازان دهێته‌ ناڤكرن، ژ جهه‌كى بو جهه‌كى ، ژ ره‌وش و ئه‌گه‌رێن شه‌ره‌كى بو شه‌ره‌كى جوداهى هه‌یه‌ دناڤلێكرنا شه‌ران دا، ل ژێر دچه‌ند خاله‌كا دا بكورتى دێ ده‌ینه‌ دیاركرن:

1- ب ناڤێ وان سه‌ركردان ئه‌وێن ب شه‌رى رادبن وه‌كى شه‌رێ نابلیونى.

2- بناڤێ وان ملله‌تان ئه‌وێن پشكدارێى دشه‌راندا دكه‌ن وه‌كى شه‌رێ روس و تركان.

3- شه‌ر بناڤێ مێژوویا ساله‌كێ دهێته‌ ناڤكرن ئه‌وا شه‌ر تێدا روویده‌ت.

4- بناڤێ وه‌لات وباژێران شه‌ر دهێته‌ ب ناڤكرن ئانكو ئه‌و وه‌لات یان باژێرێ شه‌ر تێدا رویده‌ت، وه‌ك شه‌رێ ڤێتنامێ.

5- شه‌ر ب ماوه‌كى دهێته‌ ناڤكرن ئه‌وێ تێدا رویداى، وه‌كى شه‌رێ ئكتوبه‌رێ ئه‌وێ د ناڤ به‌را مسر و سوریا و ئیسرائیلێ دا روویداى..

6- شه‌رێن جیهانى كو پرانیا وه‌لاتان پشكداردین د وى شه‌رى دا.

مه‌ره‌مێن شه‌رى

سه‌ره‌رایی هه‌بوونا قوربانیان و تێكدانا ره‌وشا ئارام و گه‌له‌ك وارێن دى یێن ژیانێ، لێ شه‌ر گه‌له‌ك جاران بوویه‌ رێكه‌ك كو مه‌ره‌م و ئارمانجێن لایه‌نه‌كى پێ دهێنه‌ چاره‌كرن و ئێكلاكرن پشتى هه‌مى رێكێن دانوستاندنێ ب دوماهیك دهێن.

هه‌ر وه‌سا گه‌له‌ك جاران شه‌ر دبیته‌ پالده‌ر بۆ هنده‌ك زانا و داهێنه‌را بو ئاشكراكرن و دانانا داهێنانێت زانستى یێن نوى كو پشتى هینگێ جڤاكێ سڤیل مفاى ژێ وه‌ردگریت، بو نموونه‌ ئنته‌رنێت ددسپێكى دا ئێك ژ رێكێن په‌یوه‌ندیكرنێ بوو دناڤ له‌شكه‌رى دا دهاته‌ بكارئینان پاشان كه‌ته‌ به‌ رده‌ستێ جڤاكێ سڤیل و هاته‌ پێشخستن، هه‌ر وه‌سا دناڤا چڤاكى دا ژى گه‌له‌ك جاران ب ئه‌گه‌رێ شه‌رى و نه‌بوونا كه‌رستێن پێدڤى داهێنان و كارێن نوى تێنه‌ دروستكرن و پشتره‌ ب ره‌نگه‌كێ پێشكه‌فتى تر دكه‌ڤیته‌ دخزمه‌تا خه‌لكى دا.

دیسان شه‌ر دبیته‌ ئه‌ڤه‌رێ ئێكگرتنا ملله‌تان دناڤ وه‌لاتى دا و ده‌ست به‌ردان ژناكوكیێن ناڤخویێ.

زیانێن شه‌رى

لایه‌نێ ئابورى... بارێ ولاتى ژلایێ ئابوری ڤه‌ گران دبیت د ئه‌نجام دا به‌رهه‌مێ نه‌ل ئاست دهێته‌ به‌رهه‌مئینان و بلندبوونا بهایان دكه‌ڤیته‌ بازارى.

لایه‌نێ جڤاكى... د ده‌مێ شه‌ران دا گه‌له‌ك بزاڤ و چالاكیێن جڤاكى و مرۆڤایه‌تى و ره‌وشه‌نبیرى ب ئه‌گه‌رێ هه‌بوونا شه‌رى تێك دچن ، هه‌روه‌سا د گه‌له‌ك كاوداناندا (ژن – ئافره‌ت) نه‌چاردبیت ل جهێ زه‌لامى كاربكه‌ن، ئه‌ڤجا چ ب ئه‌گه‌رێ نه‌ به‌رهه‌ڤیا زه‌لامان و مژولیا وان ب ئه‌ركێن له‌شكه‌رى كو ژن نه‌چاردبیت ب وان ئه‌ركان راببن كو به‌رى شه‌رى زه‌لامان ئه‌نجاد ددانن یان ژى نه‌ مان و ژناڤچوونا زه‌لامان ب ئه‌گه‌رێ شه‌رى ئانكو كوشتن و برینداربوون و ژ كار كه‌تنا زه‌لامان.

لایه‌نێ ده‌روونى...ب ئه‌گه‌رێ شه‌رى ترس و له‌رز ونه‌ ئارامى په‌یدادبیت كو كارتێكرنا ده‌روونى ل سه‌ر وى نڤشى دكه‌ت كو وان دیردئێخیت ژ ژییانه‌كا ئارام و ساخله‌م.

جور و ره‌نگێن شه‌رى

شه‌رێ هه‌مه‌لایى - سه‌رانسه‌رى: ئه‌و شه‌ره‌ كو پتر ژوه‌لاته‌كى (ده‌وله‌ت)ـه‌كى تێدا پشكدار دبن وشوینوارێن وێ ژى پتر ژ ده‌وله‌تێن شه‌ركه‌ر ب خوڤه‌ دگریت و ئوپراسیونێن وێ ل جهێن جوداجودا دهێنه‌كرن و دڤى شه‌ریدا كه‌سانێن سفیل و له‌شكه‌ر تێدا به‌شداردبن هه‌روه‌سا دڤى جوره‌ شه‌ریدا كارئینانا زاراڤێ (شه‌رێ هه‌مه‌لایى – سه‌رانسه‌رى) ژبو هندێ ئێته‌ كارئینان كو بێته‌ جوداكرن ژ شه‌ر وململانێن له‌شكه‌رى.

شه‌رێ سار : بو ئێكه‌م جار ئه‌ڤ زاراڤه‌ هاتیه‌ ب كارئینان ل سالا 1947ز ژبو ده‌ربرین ژ وێ په‌یوه‌ندیا دناڤبه‌را كۆما ده‌وله‌تێن روژهه‌لات ب سه‌ركرداتیا ئێكه‌تیا سوڤیه‌تا به‌رێ و كۆما ده‌وله‌تێن روژئاڤا ب سه‌ركرداتیا ویلایه‌تێن ئێكگرتیێن ئه‌مریكى پشتى شه‌رێ جیهانى یێ دووێ.

ژ دیارده‌یێن ڤى شه‌رى ئه‌وه‌ كو برینا په‌یوه‌ندیێن دبلوماسى و ئابورى بێ كو ب گه‌هیته‌ رادێ ب كارئینانا هێزا چه‌كدارى، دماوێ شه‌رێ سار دا ده‌وله‌ت به‌ره‌ڤ چێكرنا هه‌ڤپه‌یمانیێن له‌شكه‌رى دچن، بو نموونه‌ د ماوێ شه‌رێ سار یێ به‌رده‌وام ژ سالا 1947 تا 1990، چه‌ندین هه‌ڤپه‌یمانیێن له‌شكه‌رى هاتنه‌ رێكخستن وه‌كى (وارسو، ئه‌تله‌نتى) و گه‌له‌كێن دى. د ماوێ شه‌رێ ساردا كو ده‌وله‌ت به‌ره‌ڤ هه‌ڤركیا چه‌كدارى وپێشئێخستنا چه‌كى دچن.

شه‌رێ ناڤنه‌ته‌وه‌یی: ئه‌و شه‌ره‌ یێ هه‌مى لایه‌نێن پشكدار دشه‌ری ده‌وله‌ت بن ئانكو ئانكو كه‌سایه‌تیا یاسایی یا ناڤنه‌ته‌وه‌یی هه‌بیت، ئانكو هه‌ر ده‌مێ لایه‌نه‌كێ شه‌رى نه‌ وه‌لاته‌كێ خودان كه‌سایه‌تیا یاسایی بیتن وه‌ك هێزه‌كا شوره‌شگێران یان به‌رهنگاریێ ئه‌و نابێژنێ شه‌رێ ناڤنه‌ته‌وه‌یی.

شه‌رێ نه‌ ناڤنه‌ته‌وه‌یی: ئه‌و شه‌ره‌ كو ئێك ژلایه‌نێن پشكدار د شه‌ری دا نه‌ ده‌وله‌ته‌، كو دهێته‌ روویدان دناڤبه‌را ده‌وله‌ته‌كێ و گروپه‌كێ شوره‌شگێران كو باراپیریا جاران دناڤ به‌را ده‌وله‌تێ و هه‌رێمه‌كێ دا دهێته‌ روویدان كو وێ هه‌رێمێ دڤێت ژده‌وله‌تێ جودا بیت، و ئه‌ڤ شه‌ره‌ یێ جیاوازه‌ ژ شه‌رێ ناڤخو ژ به‌ر هه‌بونا ده‌وله‌تێ دڤى شه‌ریدا.

شه‌رێ ناڤخویى: ئه‌و شه‌ره‌ كو دهێته‌ رویدان دناڤبه‌را خه‌لكێ هه‌رێمه‌كا دیاركرى لسه‌ر ئاخا ده‌وله‌ته‌كێ، مه‌ره‌ما وێ یاسه‌ره‌كى ئه‌وه‌ كو گهورینا سیسته‌مێ حوكمى یه‌ بێ كو چێكرنا ده‌وله‌ته‌كا نوى یه‌.

شه‌رێ دادوه‌رانه‌: ئه‌ڤ شه‌ره‌ دهێته‌ روویدان د هنده‌ك بارێن دیاركریدا كو ژلایى یاسایى ڤه‌ كو هاتینه‌ ده‌ست نیشانكرن كو گرێداینه‌ بهنده‌ك بارێن دیاركریڤه‌ ئه‌وژى لده‌مێ به‌ره‌ڤانیكرنا شه‌رعى یا كه‌سایه‌تى یان تێكرایى ڤه‌ ئه‌ڤه‌ لدیف مادێ(51) یێ په‌یمانناما نه‌ته‌وه‌یێن ئیّكگرتى و هه‌روه‌سا لده‌مێ ئاسایشا كوومه‌كى ئه‌ڤ ل هه‌مى باران ناهێته‌ جێبه‌جێكرن به‌لكو د هنده‌ك بارێن دیاركریدا دهێته‌ جێبه‌جێكرن لده‌مێ باره‌كێ دوژمنایه‌تى هه‌بیت ده‌وله‌ته‌كێ لسه‌ر ده‌وله‌ته‌كێ....

شه‌رێ دۆژمنكارى: ئه‌ڤ شه‌ره‌ دهێته‌ روویدان ب سه‌رپێچیكرنا پرنسیب و بنه‌ما وبه‌ندێن یاسایا نیڤ نه‌ته‌وه‌یی و نه‌ته‌وه‌یێن ئێكگرتى ب تایبه‌ت مادێ(2\4) كو تایبه‌ته‌ ب رێپێنه‌دانا بكارئینانا هێزێ د په‌یوه‌ندیێن نیڤ نه‌ته‌وه‌یی دا.

یاسا و شه‌ر

یاسایێن شه‌رى ئێك ژ ئه‌ركێن یاسا ناڤنوتوه‌یی یه‌ كو هنده‌ك خال و هێل هاتینه‌ ده‌ستنیشانكرن بو لایه‌نێن شه‌رى ئانكو ل ده‌مێ ململانێن چه‌كدارى یێن د ناڤ به‌را وه‌لات و هێزێن (((یاشخیبوى)))) دا... هه‌ر وه‌سا بو شه‌رێن ناڤخویی ژى لێ نه‌ ب وى ئاستى وه‌كى یێ دناڤ به‌را وه‌لاتان دا.

ئه‌گه‌رێن په‌یدابوون و دانانا ڤان ره‌نگه‌ یاسا و رێنمایا ئانكو خال و هێلێن سور بۆ شه‌را ژوێ چه‌ندێ هاتیه‌ كو ل ده‌مێ شه‌ران گه‌له‌ك زیانێن مه‌زن ل هه‌ر دوو لایه‌نان كه‌ڤن ئه‌ڤجا چ د وارێ وان كه‌سێن نه‌ شه‌ركه‌ر دا بیتن یان دلایێ كه‌سێن شه‌ركه‌ر دابیتن.

ئیكه‌م یاسا د وارێ شه‌ران دا اتیه‌ نڤێسین ل چه‌رخێ هه‌ڤدێ بوو ده‌مێ فه‌قیهێ هوله‌ندى هوجو جروشیوس په‌رتوكا خوه‌ یا بناڤێ ( یاسا شه‌ر و ئاشتیێ) داناى.

ژ یاسا و رێكه‌فتننامێن جیهانى یێن گرێداى شه‌رى(راگه‌هاندنا پاریسێ، رێكه‌فتنێن ده‌رئه‌نجامێ كه‌نگرێن لاهای دناڤ به‌را سالێن 1899 تا 1907 ، رێكه‌فتنامێن جنێف 1864 و 1906 و 1929 و 1949).

لێ بگشتى ژ یاسایێن وسا نینن كو بێژین هه‌مى وه‌لاتێن جیهانێ ل سه‌ر رێكفتینه‌، هه‌ر وه‌سا هنده‌ك ژ وان یاسا و رێكه‌فتناما ژى د ناڤه‌روك خو دا دیاردكه‌ن كو ئه‌و لایه‌ن ئانكو وه‌لاتێ ئیمزا نه‌كرى ل سه‌ر رێكه‌فتنامێ نه‌ یێ پێگیره‌.

لێ دیسان ژ لایه‌كێ ڤه‌ هنده‌ك چه‌ك و ئامراز و رێكینَ زیانپه‌خش هتینه‌ قه‌ده‌غه‌كرن ل سه‌ر ئاستێ جیهانى كو نابیت بێنه‌ بكارئینان دشه‌ران و به‌روڤاژى وێ ئه‌و وه‌لات دێ به‌رپرسیاربن دده‌مێ بكارئینانێ دا.

هه‌ر وه‌سا سه‌ره‌ده‌ریكرنا دگه‌ل شه‌ركه‌رێن دیل و بریندار هاتیه‌ رێكخستن ژلایێ یاسایی ڤه‌ هه‌ر وه‌سا كه‌سێن سڤیل ئانكو كه‌سێن نه‌ شه‌ركه‌ر و جهێن ژ په‌یوه‌ندى ب له‌شكه‌ر ڤه‌ نه‌، لێ دیسان ئه‌ڤ یاسا یه‌ ژى ب وێ چه‌ندێ ڤه‌ گرێدایه‌ كو تا چ راده‌ ئه‌و لایه‌نێن شه‌رى پێگیرن ب وان رێنما و بریارا ڤه‌.

هه‌ر وه‌سا دادگه‌ها تاوانێن ناڤنه‌ته‌وه‌ى ژى هاتیه‌ دامه‌زراندن، لێ فه‌ر بێژین كا چه‌وا و كه‌نكى ئه‌ڤ دادگه‌هه‌ خودان بریاره‌ و دشێت ل كێشه‌یان بنێریت. ل وى ده‌مى پشتى دادگه‌هێن ناڤخویی نه‌شێن كیشه‌یه‌كى چاره‌سه‌ر بكه‌ن و ئێك لا بكه‌ن. گه‌ر هات و زیانێن مه‌زن هاتبنه‌ ئه‌نجامدان وه‌ك بنربركرنا نه‌ژاى یان تاوانێن دژى مرۆڤایه‌تیێ.

ئه‌ڤ دادگه‌ها یا سه‌ربخۆ یه‌ ل سالا 2002ێ هاتیه‌ دامه‌زراندن، و باره‌گایێ وێ یێ سه‌ره‌كى ل وه‌لاتێ هوله‌ندا یه‌، پتری سه‌د وه‌لاتان ل سه‌ر یاسا و په‌یره‌وێ وێ یێ ناڤخویی ئیمزاكریه‌.

به‌رى دامه‌زراندنا ڤێ دادگه‌هێ چه‌ندین دادگه‌هێن تایبه‌ت هاتینه‌ دامه‌زراندن بو ئێكلاكرنا چه‌ندین كێشه‌یان، لێ هه‌ر دادگه‌هه‌ك بو كێشه‌یه‌كێ بوویه‌ و پشتره‌ دهاته‌ هه‌لوه‌شاندن.

هه‌ر وه‌سا دادگاها داد یا ناڤنه‌ته‌وه‌یی ژى هه‌یه‌، ئه‌ڤ دادگه‌هه‌ سه‌ر ب ملله‌تێن ئێكگرتى ڤه‌یه‌. ئه‌ڤ دادگه‌هه‌ ل سالا 1945ێ هاتیه‌ دامه‌زراندن و باره‌گایێ وێ یێ سه‌ره‌كى ل باژێرێ لاهای – وه‌لاتێ هوله‌ندا یه‌.

ئه‌ڤ دادگه‌هه‌ ل وان كێشه‌یان دنێریت و ئێك لا دكه‌ت ئه‌وێن ژلایێ وه‌لاتان ڤه‌ تێنه‌ هنارتن بو به‌ر ده‌ستێ وان، هه‌ر وه‌سا ده‌زگه‌هێن سه‌ر ب ملله‌تێن ئێكگرتى ڤه‌ ژى شیره‌تكاریێ ژێ دستینن.

شه‌ر ب شێوازه‌كێ یاسایی ب ڤان ره‌نگه‌ جورێن ل خوارێ دیاركری ب دوماهیك دهێت:

- راگرتنا شه‌رى ب هاریكاریا لایه‌نێن بیانى و ده‌رڤه‌ و به‌ستنا گریًبه‌سته‌كا ئاشتى و پێكهاتنێ.

- ژناڤچوونا لایه‌نه‌كێ شه‌رى و بسه‌رڤه‌به‌ردانا خاكێ وان ل سه‌ر خاكێ لایه‌نێ سه‌ركه‌فتى، ئانكو ژناڤچوون و نه‌مانا لایه‌نه‌كى وكه‌تنه‌ ژێر ده‌ستهلاتا لایه‌نێ سه‌ركه‌فتى.

مفا ژ ڤان ژێده‌ران هاتیه‌ وه‌رگرتن:

- المدخل فی السوق و الجغرافیا العسكریة، به‌لاڤكریێت رێڤه‌به‌ریا مه‌شقا له‌شكه‌رى - وه‌زاره‌تا به‌رگری یا عیراقى، دهوك، 2005.

- مستقبل الحروب، د.مصطفی أحمد ابوالخیر، چاپا ئێكێ ، قاهیره‌، 2008.

- القانون الدولی العام، عبد الغنی محمود، الطبعه‌ الثانیه‌، دار النهضه‌ العربیة‌، 2003.

- مالپه‌رێ ویكیپیدیا.

* به كالوريوس ب زانستێن له‌شكه‌رى


=================

د رۆژناما وار، ب سێ پشكا هاتیه‌ به‌لاڤه‌كرن.

پشكا ئێكێ هژمار (300) لاپه‌رێ 14.

پشكا دووێ هژمار(304) لاپه‌رێ 14.

پشكا سیێ هژمار(308) لاپه‌رێ 14.