شه‌ر ئه‌و ململانا چه‌كداری یه كو دناڤبه‌را گرۆپێن چه‌كداری دا یێن رێكخستى روویدده‌ت، ئه‌ڤجا چ ئه‌ڤ هێزین چه‌كدارى یین رێكخستى چ له‌شكه‌رێ فه‌رمى بن یان نه فه‌رمى بن دڤێ ململانێ دا هه‌مى ره‌نگێن هیزێ وچه‌كى دهێنه ب كارئینان دناڤبه‌را واندا ژبو سه‌ركه‌فتنێ و به‌ره‌ڤانیكرنێ.
نڤیسه‌رێ له‌شكه‌رى یێ بناڤ و ده‌نگ (كلوزه ویج) شه‌ر وسا پێناسه‌كریه كو (شه‌ر دماهیك رێكا سیاسى یه ژ بۆ پارستنا ژیانا گه‌لێ خو و ب ده‌ستڤه‌ئینان و بجهئینانا داخازیان).
هه‌روه‌سا فه‌یله‌سوف((جان جاك روسو)) د په‌رتوكا خودا ((هه‌ڤبه‌ندا جڤاكى)) گوتیه ..شه‌ر نه په‌یوه‌ندییه‌كه دناڤبه‌را دوو كه‌ساندا یان دوو زه‌لاماندا، به‌لكو په‌یوه‌ندییه‌كه دناڤبه‌را دوو ولاتاندا..
شه‌ر باره‌كێ ناكاوه ژبه‌رهندێ ڤى بارێ ناكاو دڤێت ده‌ستپێكه‌ك ودماهیكه‌ك هه‌بیت، شه‌ر ده‌ستپێدكه‌ت ب ره‌نگه‌كێ یاسایى ژ مێژوویا ئاگه‌هداركرناوێ ب شێوه‌كێ فه‌رمى لدوڤ دستورى ئه‌فه‌ژى ژ ده‌وله‌ته‌كێ بو ده‌وله‌ته‌كا دیتر جودایه یان شه‌ر ده‌ستپێكه‌تن ب ئه‌نجامدانا شه‌رى كو ئه‌ڤه بێ ئاگه‌هداركرنه ب شه‌رى ئه‌ڤه‌ژى ژبوهندێ یه كو چ ده‌مى نه‌ده‌ته لایه‌نێ دیتر كو خو ئاماده بكه‌تن بۆ شه‌رى.
ل ڤیره دى ب كورتى هنده‌كێ ل سه‌ر شه‌رى ده‌ینه دیاركرن.
ئه‌گه‌رێن په‌یدابوونا شه‌رى
هه‌ر شه‌ره‌كى چه‌ند ئه‌گه‌رێن راسته‌وخو و نه‌راسته‌وخو هه‌نه ئانكو دیار و ڤه‌شارتى كو گه‌له‌ك جاران ب بهانه‌یا ئه‌گه‌ره‌كا دیارشه‌ر سه‌رهلده‌ت لێ مه‌ره‌م و ئه‌گه‌رێن سه‌ره‌كى نه‌دیارن ئانكو ڤه‌شارتینه. لێ ب ره‌نگه‌گێ گشتى و بكورتى ئه‌م دشێین ئه‌گه‌رێن شه‌رى دڤان خالان دا بده‌ینه دیاركرن:
- ململانێن سنورى ، مینا ململانا دناڤ به‌را سعودیه و میرنشینگه‌ها ئه‌بو زه‌بى، لێ ئه‌ڤ ململانه هه‌مى ده‌ما نا گه‌هیته وێ رادێ كو شه‌ر رووبده‌ن، لێ گه‌له‌ك جاران ژى وه‌كى دگه‌هیته شه‌رى مینا شه‌رێ لوبنان و ئیسرائیلێ. لێ گه‌له‌ك جاران ستور بهانه‌یه‌كا دیاره بۆ شه‌رى لێ مه‌ره‌مێن ڤه‌شارتى و نه‌دیار و نه ئاشكرا لپه‌ى وى شه‌رى نه.
- ململانێن ل سه‌ر سامانێ سروشتى و ئابورى دهێنه‌كرن.
- شه‌رێن ئایینى مینا وان شه‌رێن ل چه‌رخێن ناڤین و كوڤن هاتینه رویدان، ئه‌ڤ ره‌نگه شه‌ره ب بهانه‌یا به‌لاڤكرن و بجهكرنا ئاینى یان رێبازه‌كا تایبه‌ت ژ ئاینى دهێنه ئه‌نجام دان بوو نموونه ئه‌و شه‌رێن ل چه‌رخێن شازدێ و حه‌ڤدێ ل ئه‌وروپا هاتینه ئه‌نجام دان..
- شه‌رێن ئازادیێ، كه‌له‌ك جاران ب ناڤێ شه‌رێن نه‌ته‌وه‌یی ژى دهێته بناڤكرن مینا شه‌رێ كوردان ل هه‌مبه‌ر رژێما عیراقێ.
- ململانێن كه‌سایه‌تى، كو دچه‌رخێن كه‌ڤن دا گه‌له‌ك جاران ملاملانێ، كه‌سایه‌تى د ناڤ به‌را دوو پادشاهان دا یان دوو سه‌ركرده‌یان دا بوویه ئه‌گه‌رێ ئه‌نجمدانا شه‌ران، هه‌ر وه‌سا هێز و پتربوونا حه‌زكه‌ران بو پادشاه و سه‌ركردان ژى بوویه سه‌ده‌مێ په‌یدابوونا شه‌ران دكه‌ڤن دا.
چه‌وانیا بناڤكرنا شه‌ران
شه‌ر ب گه‌له‌ك رێك و شێوازان دهێته ناڤكرن، ژ جهه‌كى بو جهه‌كى ، ژ ره‌وش و ئه‌گه‌رێن شه‌ره‌كى بو شه‌ره‌كى جوداهى هه‌یه دناڤلێكرنا شه‌ران دا، ل ژێر دچه‌ند خاله‌كا دا بكورتى دێ ده‌ینه دیاركرن:
1- ب ناڤێ وان سه‌ركردان ئه‌وێن ب شه‌رى رادبن وه‌كى شه‌رێ نابلیونى.
2- بناڤێ وان ملله‌تان ئه‌وێن پشكدارێى دشه‌راندا دكه‌ن وه‌كى شه‌رێ روس و تركان.
3- شه‌ر بناڤێ مێژوویا ساله‌كێ دهێته ناڤكرن ئه‌وا شه‌ر تێدا روویده‌ت.
4- بناڤێ وه‌لات وباژێران شه‌ر دهێته ب ناڤكرن ئانكو ئه‌و وه‌لات یان باژێرێ شه‌ر تێدا رویده‌ت، وه‌ك شه‌رێ ڤێتنامێ.
5- شه‌ر ب ماوه‌كى دهێته ناڤكرن ئه‌وێ تێدا رویداى، وه‌كى شه‌رێ ئكتوبه‌رێ ئه‌وێ د ناڤ به‌را مسر و سوریا و ئیسرائیلێ دا روویداى..
6- شه‌رێن جیهانى كو پرانیا وه‌لاتان پشكداردین د وى شه‌رى دا.
مه‌ره‌مێن شه‌رى
سه‌ره‌رایی هه‌بوونا قوربانیان و تێكدانا ره‌وشا ئارام و گه‌له‌ك وارێن دى یێن ژیانێ، لێ شه‌ر گه‌له‌ك جاران بوویه رێكه‌ك كو مه‌ره‌م و ئارمانجێن لایه‌نه‌كى پێ دهێنه چاره‌كرن و ئێكلاكرن پشتى هه‌مى رێكێن دانوستاندنێ ب دوماهیك دهێن.
هه‌ر وه‌سا گه‌له‌ك جاران شه‌ر دبیته پالده‌ر بۆ هنده‌ك زانا و داهێنه‌را بو ئاشكراكرن و دانانا داهێنانێت زانستى یێن نوى كو پشتى هینگێ جڤاكێ سڤیل مفاى ژێ وه‌ردگریت، بو نموونه ئنته‌رنێت ددسپێكى دا ئێك ژ رێكێن په‌یوه‌ندیكرنێ بوو دناڤ له‌شكه‌رى دا دهاته بكارئینان پاشان كه‌ته به رده‌ستێ جڤاكێ سڤیل و هاته پێشخستن، هه‌ر وه‌سا دناڤا چڤاكى دا ژى گه‌له‌ك جاران ب ئه‌گه‌رێ شه‌رى و نه‌بوونا كه‌رستێن پێدڤى داهێنان و كارێن نوى تێنه دروستكرن و پشتره ب ره‌نگه‌كێ پێشكه‌فتى تر دكه‌ڤیته دخزمه‌تا خه‌لكى دا.
دیسان شه‌ر دبیته ئه‌ڤه‌رێ ئێكگرتنا ملله‌تان دناڤ وه‌لاتى دا و ده‌ست به‌ردان ژناكوكیێن ناڤخویێ.
زیانێن شه‌رى
لایه‌نێ ئابورى... بارێ ولاتى ژلایێ ئابوری ڤه گران دبیت د ئه‌نجام دا به‌رهه‌مێ نه‌ل ئاست دهێته به‌رهه‌مئینان و بلندبوونا بهایان دكه‌ڤیته بازارى.
لایه‌نێ جڤاكى... د ده‌مێ شه‌ران دا گه‌له‌ك بزاڤ و چالاكیێن جڤاكى و مرۆڤایه‌تى و ره‌وشه‌نبیرى ب ئه‌گه‌رێ هه‌بوونا شه‌رى تێك دچن ، هه‌روه‌سا د گه‌له‌ك كاوداناندا (ژن – ئافره‌ت) نه‌چاردبیت ل جهێ زه‌لامى كاربكه‌ن، ئه‌ڤجا چ ب ئه‌گه‌رێ نه به‌رهه‌ڤیا زه‌لامان و مژولیا وان ب ئه‌ركێن له‌شكه‌رى كو ژن نه‌چاردبیت ب وان ئه‌ركان راببن كو به‌رى شه‌رى زه‌لامان ئه‌نجاد ددانن یان ژى نه مان و ژناڤچوونا زه‌لامان ب ئه‌گه‌رێ شه‌رى ئانكو كوشتن و برینداربوون و ژ كار كه‌تنا زه‌لامان.
لایه‌نێ ده‌روونى...ب ئه‌گه‌رێ شه‌رى ترس و له‌رز ونه ئارامى په‌یدادبیت كو كارتێكرنا ده‌روونى ل سه‌ر وى نڤشى دكه‌ت كو وان دیردئێخیت ژ ژییانه‌كا ئارام و ساخله‌م.
جور و ره‌نگێن شه‌رى
شه‌رێ هه‌مه‌لایى - سه‌رانسه‌رى: ئه‌و شه‌ره كو پتر ژوه‌لاته‌كى (ده‌وله‌ت)ـه‌كى تێدا پشكدار دبن وشوینوارێن وێ ژى پتر ژ ده‌وله‌تێن شه‌ركه‌ر ب خوڤه دگریت و ئوپراسیونێن وێ ل جهێن جوداجودا دهێنه‌كرن و دڤى شه‌ریدا كه‌سانێن سفیل و له‌شكه‌ر تێدا به‌شداردبن هه‌روه‌سا دڤى جوره شه‌ریدا كارئینانا زاراڤێ (شه‌رێ هه‌مه‌لایى – سه‌رانسه‌رى) ژبو هندێ ئێته كارئینان كو بێته جوداكرن ژ شه‌ر وململانێن له‌شكه‌رى.
شه‌رێ سار : بو ئێكه‌م جار ئه‌ڤ زاراڤه هاتیه ب كارئینان ل سالا 1947ز ژبو ده‌ربرین ژ وێ په‌یوه‌ندیا دناڤبه‌را كۆما ده‌وله‌تێن روژهه‌لات ب سه‌ركرداتیا ئێكه‌تیا سوڤیه‌تا به‌رێ و كۆما ده‌وله‌تێن روژئاڤا ب سه‌ركرداتیا ویلایه‌تێن ئێكگرتیێن ئه‌مریكى پشتى شه‌رێ جیهانى یێ دووێ.
ژ دیارده‌یێن ڤى شه‌رى ئه‌وه كو برینا په‌یوه‌ندیێن دبلوماسى و ئابورى بێ كو ب گه‌هیته رادێ ب كارئینانا هێزا چه‌كدارى، دماوێ شه‌رێ سار دا ده‌وله‌ت به‌ره‌ڤ چێكرنا هه‌ڤپه‌یمانیێن له‌شكه‌رى دچن، بو نموونه د ماوێ شه‌رێ سار یێ به‌رده‌وام ژ سالا 1947 تا 1990، چه‌ندین هه‌ڤپه‌یمانیێن له‌شكه‌رى هاتنه رێكخستن وه‌كى (وارسو، ئه‌تله‌نتى) و گه‌له‌كێن دى. د ماوێ شه‌رێ ساردا كو ده‌وله‌ت به‌ره‌ڤ هه‌ڤركیا چه‌كدارى وپێشئێخستنا چه‌كى دچن.
شه‌رێ ناڤنه‌ته‌وه‌یی: ئه‌و شه‌ره یێ هه‌مى لایه‌نێن پشكدار دشه‌ری ده‌وله‌ت بن ئانكو ئانكو كه‌سایه‌تیا یاسایی یا ناڤنه‌ته‌وه‌یی هه‌بیت، ئانكو هه‌ر ده‌مێ لایه‌نه‌كێ شه‌رى نه وه‌لاته‌كێ خودان كه‌سایه‌تیا یاسایی بیتن وه‌ك هێزه‌كا شوره‌شگێران یان به‌رهنگاریێ ئه‌و نابێژنێ شه‌رێ ناڤنه‌ته‌وه‌یی.
شه‌رێ نه ناڤنه‌ته‌وه‌یی: ئه‌و شه‌ره كو ئێك ژلایه‌نێن پشكدار د شه‌ری دا نه ده‌وله‌ته، كو دهێته روویدان دناڤبه‌را ده‌وله‌ته‌كێ و گروپه‌كێ شوره‌شگێران كو باراپیریا جاران دناڤ به‌را ده‌وله‌تێ و هه‌رێمه‌كێ دا دهێته روویدان كو وێ هه‌رێمێ دڤێت ژده‌وله‌تێ جودا بیت، و ئه‌ڤ شه‌ره یێ جیاوازه ژ شه‌رێ ناڤخو ژ به‌ر هه‌بونا ده‌وله‌تێ دڤى شه‌ریدا.
شه‌رێ ناڤخویى: ئه‌و شه‌ره كو دهێته رویدان دناڤبه‌را خه‌لكێ هه‌رێمه‌كا دیاركرى لسه‌ر ئاخا ده‌وله‌ته‌كێ، مه‌ره‌ما وێ یاسه‌ره‌كى ئه‌وه كو گهورینا سیسته‌مێ حوكمى یه بێ كو چێكرنا ده‌وله‌ته‌كا نوى یه.
شه‌رێ دادوه‌رانه: ئه‌ڤ شه‌ره دهێته روویدان د هنده‌ك بارێن دیاركریدا كو ژلایى یاسایى ڤه كو هاتینه ده‌ست نیشانكرن كو گرێداینه بهنده‌ك بارێن دیاركریڤه ئه‌وژى لده‌مێ به‌ره‌ڤانیكرنا شه‌رعى یا كه‌سایه‌تى یان تێكرایى ڤه ئه‌ڤه لدیف مادێ(51) یێ په‌یمانناما نه‌ته‌وه‌یێن ئیّكگرتى و هه‌روه‌سا لده‌مێ ئاسایشا كوومه‌كى ئه‌ڤ ل هه‌مى باران ناهێته جێبه‌جێكرن به‌لكو د هنده‌ك بارێن دیاركریدا دهێته جێبه‌جێكرن لده‌مێ باره‌كێ دوژمنایه‌تى هه‌بیت ده‌وله‌ته‌كێ لسه‌ر ده‌وله‌ته‌كێ....
شه‌رێ دۆژمنكارى: ئه‌ڤ شه‌ره دهێته روویدان ب سه‌رپێچیكرنا پرنسیب و بنه‌ما وبه‌ندێن یاسایا نیڤ نه‌ته‌وه‌یی و نه‌ته‌وه‌یێن ئێكگرتى ب تایبه‌ت مادێ(2\4) كو تایبه‌ته ب رێپێنه‌دانا بكارئینانا هێزێ د په‌یوه‌ندیێن نیڤ نه‌ته‌وه‌یی دا.
یاسا و شه‌ر
یاسایێن شه‌رى ئێك ژ ئه‌ركێن یاسا ناڤنوتوه‌یی یه كو هنده‌ك خال و هێل هاتینه ده‌ستنیشانكرن بو لایه‌نێن شه‌رى ئانكو ل ده‌مێ ململانێن چه‌كدارى یێن د ناڤ به‌را وه‌لات و هێزێن (((یاشخیبوى)))) دا... هه‌ر وه‌سا بو شه‌رێن ناڤخویی ژى لێ نه ب وى ئاستى وه‌كى یێ دناڤ به‌را وه‌لاتان دا.
ئه‌گه‌رێن په‌یدابوون و دانانا ڤان ره‌نگه یاسا و رێنمایا ئانكو خال و هێلێن سور بۆ شه‌را ژوێ چه‌ندێ هاتیه كو ل ده‌مێ شه‌ران گه‌له‌ك زیانێن مه‌زن ل هه‌ر دوو لایه‌نان كه‌ڤن ئه‌ڤجا چ د وارێ وان كه‌سێن نه شه‌ركه‌ر دا بیتن یان دلایێ كه‌سێن شه‌ركه‌ر دابیتن.
ئیكه‌م یاسا د وارێ شه‌ران دا اتیه نڤێسین ل چه‌رخێ هه‌ڤدێ بوو ده‌مێ فه‌قیهێ هوله‌ندى هوجو جروشیوس په‌رتوكا خوه یا بناڤێ ( یاسا شه‌ر و ئاشتیێ) داناى.
ژ یاسا و رێكه‌فتننامێن جیهانى یێن گرێداى شه‌رى(راگه‌هاندنا پاریسێ، رێكه‌فتنێن ده‌رئه‌نجامێ كه‌نگرێن لاهای دناڤ به‌را سالێن 1899 تا 1907 ، رێكه‌فتنامێن جنێف 1864 و 1906 و 1929 و 1949).
لێ بگشتى ژ یاسایێن وسا نینن كو بێژین هه‌مى وه‌لاتێن جیهانێ ل سه‌ر رێكفتینه، هه‌ر وه‌سا هنده‌ك ژ وان یاسا و رێكه‌فتناما ژى د ناڤه‌روك خو دا دیاردكه‌ن كو ئه‌و لایه‌ن ئانكو وه‌لاتێ ئیمزا نه‌كرى ل سه‌ر رێكه‌فتنامێ نه یێ پێگیره.
لێ دیسان ژ لایه‌كێ ڤه هنده‌ك چه‌ك و ئامراز و رێكینَ زیانپه‌خش هتینه قه‌ده‌غه‌كرن ل سه‌ر ئاستێ جیهانى كو نابیت بێنه بكارئینان دشه‌ران و به‌روڤاژى وێ ئه‌و وه‌لات دێ به‌رپرسیاربن دده‌مێ بكارئینانێ دا.
هه‌ر وه‌سا سه‌ره‌ده‌ریكرنا دگه‌ل شه‌ركه‌رێن دیل و بریندار هاتیه رێكخستن ژلایێ یاسایی ڤه هه‌ر وه‌سا كه‌سێن سڤیل ئانكو كه‌سێن نه شه‌ركه‌ر و جهێن ژ په‌یوه‌ندى ب له‌شكه‌ر ڤه نه، لێ دیسان ئه‌ڤ یاسا یه ژى ب وێ چه‌ندێ ڤه گرێدایه كو تا چ راده ئه‌و لایه‌نێن شه‌رى پێگیرن ب وان رێنما و بریارا ڤه.
هه‌ر وه‌سا دادگه‌ها تاوانێن ناڤنه‌ته‌وه‌ى ژى هاتیه دامه‌زراندن، لێ فه‌ر بێژین كا چه‌وا و كه‌نكى ئه‌ڤ دادگه‌هه خودان بریاره و دشێت ل كێشه‌یان بنێریت. ل وى ده‌مى پشتى دادگه‌هێن ناڤخویی نه‌شێن كیشه‌یه‌كى چاره‌سه‌ر بكه‌ن و ئێك لا بكه‌ن. گه‌ر هات و زیانێن مه‌زن هاتبنه ئه‌نجامدان وه‌ك بنربركرنا نه‌ژاى یان تاوانێن دژى مرۆڤایه‌تیێ.
ئه‌ڤ دادگه‌ها یا سه‌ربخۆ یه ل سالا 2002ێ هاتیه دامه‌زراندن، و باره‌گایێ وێ یێ سه‌ره‌كى ل وه‌لاتێ هوله‌ندا یه، پتری سه‌د وه‌لاتان ل سه‌ر یاسا و په‌یره‌وێ وێ یێ ناڤخویی ئیمزاكریه.
به‌رى دامه‌زراندنا ڤێ دادگه‌هێ چه‌ندین دادگه‌هێن تایبه‌ت هاتینه دامه‌زراندن بو ئێكلاكرنا چه‌ندین كێشه‌یان، لێ هه‌ر دادگه‌هه‌ك بو كێشه‌یه‌كێ بوویه و پشتره دهاته هه‌لوه‌شاندن.
هه‌ر وه‌سا دادگاها داد یا ناڤنه‌ته‌وه‌یی ژى هه‌یه، ئه‌ڤ دادگه‌هه سه‌ر ب ملله‌تێن ئێكگرتى ڤه‌یه. ئه‌ڤ دادگه‌هه ل سالا 1945ێ هاتیه دامه‌زراندن و باره‌گایێ وێ یێ سه‌ره‌كى ل باژێرێ لاهای – وه‌لاتێ هوله‌ندا یه.
ئه‌ڤ دادگه‌هه ل وان كێشه‌یان دنێریت و ئێك لا دكه‌ت ئه‌وێن ژلایێ وه‌لاتان ڤه تێنه هنارتن بو به‌ر ده‌ستێ وان، هه‌ر وه‌سا ده‌زگه‌هێن سه‌ر ب ملله‌تێن ئێكگرتى ڤه ژى شیره‌تكاریێ ژێ دستینن.
شه‌ر ب شێوازه‌كێ یاسایی ب ڤان ره‌نگه جورێن ل خوارێ دیاركری ب دوماهیك دهێت:
- راگرتنا شه‌رى ب هاریكاریا لایه‌نێن بیانى و ده‌رڤه و به‌ستنا گریًبه‌سته‌كا ئاشتى و پێكهاتنێ.
- ژناڤچوونا لایه‌نه‌كێ شه‌رى و بسه‌رڤه‌به‌ردانا خاكێ وان ل سه‌ر خاكێ لایه‌نێ سه‌ركه‌فتى، ئانكو ژناڤچوون و نه‌مانا لایه‌نه‌كى وكه‌تنه ژێر ده‌ستهلاتا لایه‌نێ سه‌ركه‌فتى.
مفا ژ ڤان ژێده‌ران هاتیه وه‌رگرتن:
- المدخل فی السوق و الجغرافیا العسكریة، به‌لاڤكریێت رێڤه‌به‌ریا مه‌شقا له‌شكه‌رى - وه‌زاره‌تا به‌رگری یا عیراقى، دهوك، 2005.
- مستقبل الحروب، د.مصطفی أحمد ابوالخیر، چاپا ئێكێ ، قاهیره، 2008.
- القانون الدولی العام، عبد الغنی محمود، الطبعه الثانیه، دار النهضه العربیة، 2003.
- مالپه‌رێ ویكیپیدیا.
* به كالوريوس ب زانستێن له‌شكه‌رى
=================
د رۆژناما وار، ب سێ پشكا هاتیه به‌لاڤه‌كرن.
پشكا ئێكێ هژمار (300) لاپه‌رێ 14.
پشكا دووێ هژمار(304) لاپه‌رێ 14.
پشكا سیێ هژمار(308) لاپه‌رێ 14.
ليست هناك تعليقات:
إرسال تعليق