جیـهانا سیێ چیه...
سالار عبدالكریم فندى
پشتى ب دووماهى هاتنا شه‌رێ جیهانیێ دووێ، هنده‌ك ولاتێن نوى ده‌ركه‌فتنه سه‌ر ده‌پێ شانویا سیاسى ل كیِشوه‌رێن ئاسیا وئه‌فریقیا و ئه‌مریكا لاتینى، كو به‌رى سه‌رخوبوونا ڤان ولاتان ئه‌و ل ژێر داگیركرنا وه‌لاتێن ئه‌وروپى بوون ، لێ ژبه‌ر بلندبوونا هه‌ستێ نه‌ته‌وه‌یى یێ ڤان ولاتان ژ لایه‌كى ڤه و ژ لایه‌كێ دى، لاوازبوون وپویچبوونا هێزێن داگیركه‌ران، ئه‌ڤ ولاته كارین رزگاربن وجهه‌كێ به‌ر چاڤ بخو ل جیهانێ دروست بكه‌ن.
نڤیسه‌ر وسا هزردكه‌ن كو كونگرێ (باندونگ) ئه‌وێ ل سالا 1955 ل ئه‌ندونیسا هاتیه گرێدان ده‌سپێكا دروست بوونا گرۆپه‌كێ نوى بوو ل جیهانێ بره‌خ هه‌ر دوو گروپێن دى ڤه ، گروپێ ده‌وله‌تێن سه‌رمایه‌دارى (جیهانا ئێكێ) وگروپى ده‌وله‌تێن سوسیالیست(جیهانا دووێ) ئه‌و ژى گروپێ ده‌وله‌تێن (جیهانا سیێ) بوون.
ئێدیه‌مێ جیهانا سیێ (The Third world) ئێدیه‌مه‌كێ نوى یه و ئێكه‌م كه‌س ئه‌ڤــ ئێدیه‌مه بكارئینایى (ئه‌لفرید سوفى) بوو ئه‌وێ پێشه‌كیا په‌رتووكا (جیهانا سیێ) ل سالا 1956 نڤیسى ، دیاره كو (ته‌خا سیێ) ئه‌وێ دابه‌شكرنا جڤاكێ فه‌ره‌نسى دهزرا (ئه‌لفرید سوفى)دا دروست كر. هه‌روه‌كو دهێته زانین كو قه‌شه (سییس) په‌رتۆكه‌ك ل ژێر ناڤێ (ته‌خا سیێ) دانابوو به‌رى شوره‌شا فه‌ره‌نسى ده‌ست پێبكه‌ت ب دوو هه‌یڤان شۆرشا فه‌ره‌نسى ژى ل (14 تیرمه‌ها 1789) رویدابوو وتێدا سێ پرسیار كربوون.
1 - ته‌خا سیێ چییه؟ وئه‌و بخو به‌رسڤێ دده‌ت (ئه‌و هه‌مى تشته).
2 - هاته نوكه ئه‌و چ تشت بوو دسیسته‌مێ سیاسى دا؟ به‌رسڤ دا (چ نه).
3- دڤێت ببیته چ؟ وبه‌رسڤ دا؟ (ببیته تشته‌ك).
هوسا دیار دبیت كو ئه‌لفرد سوفى رهـ وریشالێن ئێدیه‌مێ (جیهانا سیێ) یێ ژته‌خا سیێ وه‌رگرتى ، جیهانا سیێ سێیه‌مین كۆما ولاتێن جیهانێ نه ب گوره‌ى ده‌ركه‌فتنا وان لسه‌ر شانویا میژوویێ ژبه‌ر كو كۆما ئێكێ كۆما ولاتێن سه‌رمایه‌دارن ، كۆما دووێ ولاتێن كومونیستن یان سوسیالیستن وكوما سیێ ژوان ولاتێن نوى سه‌ربخویى یا خو وه‌رگرتى ل كیشوه‌رێن (ئاسیا وئه‌فریقیا و ئه‌مریكا لاتینى).
ئێدیه‌مێ جیهانا سیێ چه‌ند ره‌هه‌ندێن مێژوویى وجوگرافى و سیاسى وئابوورى وكۆمه‌لایه‌تى وه‌رگرتینه ، وبویه ئێدیه‌مه‌كێ به‌ربه‌لاڤ ل سالێت پێنچیان ژ سه‌دێ بیستێ ودیاربوو كو نه بتنێ ئێدیه‌مه‌كێ شێوه‌یى و مژه‌وى یه ، به‌لكو ئاماژێ دده‌ته كۆمه‌كا ده‌وله‌تێن توشى تاڵان ودزیێ بوین ژلایى ده‌وله‌تێن ئه‌وروپى ڤه ودئه‌نجامدا پێشكه‌فتنا ئابوورى راوستیا وئاڤابوونا جڤاكى ژى تووشى گه‌له‌ك ئاریشابوو ، وژبه‌ر هندێ ئه‌ڤ ده‌وله‌ته تووشى هنده‌ك گرفتێت وه‌ك هه‌ڤى ئیك بووین ، دهنده‌ك خه‌سله‌تاندا ژى هه‌ڤپشك بوون ، نڤیسه‌رێ سوفیێنى(لیفكوفسكى) دپه‌رتۆكا خودا (كانێ جیهانا سیێ ژ جیهانا هه‌فه‌چه‌رخ) دبێژیت :"ده‌مێ هاتى كو ئه‌م كڤانان ل به‌ر ئێدیه‌مێ جیهانا سیێ راكه‌ین ژبه‌ركو ئه‌ڤه نه‌تشته‌كێ درووستكریه به‌لكوو دیارده‌یه‌كه ژ راستا یا هه‌یى" .
ئێك: ره‌هه‌ندێ مێژوویى
كه‌ڤنترین شارستانى ل سه‌ر ئه‌ردێ جیهانا سیێ یێن دروست بووین ، ولسه‌ر ئه‌ردێ وێ ده‌ستكه‌فتێت داهاتێت مروڤێ دهه‌مى بیاڤێن ژیانێ دا به‌رێ ێێن ده‌ركه‌تین سه‌ره‌ڕایى وان بزاڤێت هنده‌ك نڤیسه‌رێت ئه‌ورپى پێرابووین بو شێواندنا مێژوویا جیهانا سیێ ومانده‌لكرنا رۆلێ وى دئاڤه‌دانكرنا شارستانیا مروڤایه‌تى دا لێ ڤه‌كۆلینێن نوى دووپات دكه‌ن كو چ كه‌س نه‌شێن رولێ شارستانى یێن پێشكه‌فتى ل كیشوه‌رێ ئاسیا ل به‌ر چاڤ وه‌رنه‌گریت ئه‌وێن مێژوویا وان دزڤریته چه‌ند هزار سالان به‌رى زاینێ ، دیسان ل ئه‌مریكا لاتینى ژى كو ل وێرێ هه‌مان شارستانیه‌تێن كه‌ڤن هه‌نه ومیژوویا وان دزفرته هزاران ساڵان به‌رى زایینێ ئه‌ڤ چه‌نده ژى دیار بوو ده‌مێ داگیركه‌رێن ئیسپانى چووینه وێرێ و وان شینوارێن وان شارستانى یێن كه‌ڤن بچاڤێن خو دیتین نه‌مازه (په‌رستگه‌هـ وته‌لار) كو ژبه‌ر جوانى وهویربینى و پێشكه‌فتنا وان ئاڤاهیان حێبه‌تیێ سه‌رێ وان گرتبوو. هه‌روه‌سا كێشوه‌رێ ئه‌فریقیا دیسان چه‌ندین شارستانى یێن كه‌ڤن بخو ڤه گرتبوون كو ئێك ژوان شارستانیه‌تان مسرا كه‌ڤن بوو.
ل ده‌سپێكا چاخێن نوى ل سه‌دێ پازدێ جیهانا سیێ كه‌فته دبازنێ داگیركه‌رێن ئه‌ورپى دا ژبلى هنده‌ك ده‌ڤه‌رێن بچویك نه‌بن ، سه‌رمایه‌داریا كه‌لتورێ رابردوویى و ئازاركێشانا داگیركرنێ وته‌ڤلی بوونا وان دگه‌لێك وه‌كر بزاڤا جیهانا سیێ دروست بیت ده‌مێ بده‌ستڤه‌ئینانا ده‌وله‌تێن جیهانا سیێ بو ئازادیا خۆ بده‌ستڤه دئینا. پشتى بدووماهى هاتنا شه‌رێ جیهانیێ دووێ ئه‌ندام بوونا وان دخێزانا ده‌وله‌تى دا ، ئه‌ڤ ده‌مه ده‌مه‌كێ شورشگێرانه بوو ئه‌وێ راستى یێ ئاڤاهیێ جیهانا سیێ دروست كر وئاریشێن وى ژى ده‌ستنیشان كرن.
دوو: ره‌هه‌ندێ جوگرافى
هنده‌ك نڤیسه‌ر وسا هزردكه‌ن كو جیهانا سیێ ئێدیه‌مه‌كێ جوگرافى یه ژبه‌ر كو ئه‌و ژ ولاتێن ئاسیا وئه‌فریقیا وئه‌مریكا لاتینى پێكدهێت، ئه‌ڤه رامانا هندێ دده‌ت كو ئه‌ڤـ نڤیسه‌ره ژێێاتێا ئایدیولۆژى – سیاسى ژ لایه‌كى ڤه وپلا وه‌رار و پێشكه‌فتنا ئابوورى ژ لایه‌كێ دى ڤه پشتگوهـ ڤه دهاڤێن و ئه‌ڤ نڤیسه‌ره (خۆلگه‌ها قرژاله‌یى) وه‌ك خیچه‌ك بۆ ڤاڤارتنا جیهانا سیێ ژهه‌ر دوو جیهانێت دى (سه‌رمایه‌ردار و سوسیالیست) ددانن ژبه‌ركو ده‌وله‌تێن جیهانا سیێ دكه‌ڤنه ده‌وروبه‌رێ یان باشوورێ (خۆلگه‌ها قرژاله‌یى) لى ده‌وله‌تێن سه‌رمایه‌دار و سوسیالیست ژبلى ئوسترالیا دكڤنه باكوورێ (قرژاله‌یى).
دیسان ئه‌ڤ نڤیسه‌ره دووپات دكه‌ن كو ئه‌و ولاتێن پێشكه‌فتى وپیشه‌سازى هه‌مى ئه‌ڤ ده‌وله‌ته دكه‌ڤنه ده‌ڤه‌رێت سار یان فێنك. لێ ئه‌م دبینین كو ده‌وله‌تێن پاشكه‌فتى دكه‌ڤنه ده‌ڤه‌رێت گه‌رم یان نیڤ گه‌رم.
(بول بیروك) بزاڤ كر دیاردا سه‌رما وپێشكه‌فتن وگه‌رما وپاش كه‌فتن راڤه‌كه‌ت ودئه‌نجامدا وسا وى هزر دكر كو گه‌رمێ كارتكرنێن خراب لسه‌ر سه‌قایى و لسه‌ر بزاڤا مرۆڤى وكارێت وى هه‌نه، دیسان ئه‌و ئاخا گه‌له‌گ تووشى گه‌رمێ وبارانێ بیت دئاخه‌كا لاوازبت بت هه‌یه.
سیێ:ره‌هه‌ندێ سیاسى
هنده‌ك نڤیسه‌ر لایه‌نگه‌ریا به‌رزكرنا ره‌هه‌ندێ سیاسى یا ئێدیه‌مێ (جیهانا سیێ) دكه‌ن ژ وان (بییر كالى) ئه‌وێ جیهانا سیاسى ده‌ست نیشان دكه‌ت ، كو لدویڤ دیتنا وى ئه‌ڤ جیهانا ژ ئه‌فریقیا وئاسیا پێك دهێت (ژبلى ولاتێن كومونیست وژاپۆنێ . . . هتد) و ئه‌مریكا لاتینى(ژ بلى كوبا) ئه‌ڤه ژى رامانا هندێ دده‌ت كو جیهانا سیێ ژ وان ولاتان پێكدهێت ئه‌وێن ژلایێ سیاسى وئایدولوژى جودا ژ ولاتێن سه‌رمایه‌دار و سوسیالیست.
(جین مالكنون) د فه‌رهه‌نگا خویا یاسیاسى ئه‌وا ل سالا 1967ێ چاپكرى دووپات دكه‌ت كو جیهانا سیێ ئه‌و كوما ملله‌تانه ئه‌وا دكه‌ڤتیه دناڤبه‌را هه‌ر دوو جیهانان دا (جیهانا سه‌رمایه‌دار و سوسیالیست) ژ ڤێ چه‌ندێ دیار دبیت كو وى پشت گه‌رمیا خۆ بو ده‌ست نیشان كرنا جیهانا سیێ یاگرێداى ب بۆچوونا سیاسى و په‌یوه‌ندیا جیهانا سیێ ب هه‌ر دوو جڤاكێن دى ڤه (جڤاكێ سه‌رمایه‌دار وجڤاكێ سوسیالیست) نه ب رێكا ساخله‌ت یان ئه‌ندامبوونا سیاسى یا جیهانا سیێ.
چار:ره‌هه‌ندێ ئابوورى
دیسان هنده‌ك نڤیسه‌رێت دى لایه‌نگریا به‌رزكرنا لایه‌نێ ئابوورى یى جیهانا سیێَ دكه‌ن ژبه‌ر كو جیهانا سیێ ژ ده‌وله‌تێن پاشڤه‌مایى پێكدهێت و ئێدیه‌مێ (ده‌وله‌تێن پاشڤه‌ماى) ل دوماهیا شه‌رێ جیهانێ یێ دووێ ده‌ركه‌فتیه ئه‌وژى د چارچووڤێ وان بزاڤێن ژ بو ئاڤاكرنا سیسته‌مه‌كێ جیهانى یێ نوى دهاتنه كرن وبتایبه‌ت پشتى پاشڤه‌مان دیار بووى كو پاشڤه‌مان نه دیارده‌كا به‌ر وه‌خت بوو ل وى سه‌رده‌مى.
دیسان هنده‌ك نڤیسه‌رێن لدور جوداهیا شارستانى یا دناڤبه‌را باكوورێ پێشكه‌فتى وباشوورێ پاشكه‌فتى دا ئاخفتین ب سالوخه‌تكرنا ولاتێن باكوور وباشوور ورابوون وگوتن كو نه وه‌كهه‌ڤیه‌كا د ئاستێت پێشكه‌فتن وپاشكه‌فتنێ دا هه‌ى د ناڤ ولاتێن باكوور وپاشوور ودیاركرن كو ولاتێن پێشكه‌فتى یێن سه‌رمایه‌دار ژمارا وان (22) ولاتن وبڤى ره‌نگێ خارێ دهێنه دابه‌شكرن:-
حه‌فت ولاتێن پیشه‌سازى یێن سه‌رمایه‌دارى یێن مه‌زن كو "90% " ژ داهاتێ جیهانا سه‌رمه‌دار ڤه‌دگریت ئه‌و ژى ئه‌ڤه نه :ولاتێن ئێكگرتى یێن ئه‌مریكا ، كه‌نه‌دا ، ژاپون، ئه‌لمانیا ، بریتانیا ، فه‌رنسا ، ئیتالیا.
ولاتێن پیشه‌سازى یێن بچویك ئه‌ڤێت "7.5% " ژبه‌رهه‌مێ داهاتێن جیهانا سه‌رمایه‌دار ژێ دهێت ئه‌وژى ئه‌ڤه‌نه : به‌لژیكا ، هوله‌ندا ، لوگسمبۆرگ ، دانیمارك ، نه‌رویژ ، فینله‌ندا ، نه‌مسا ، سویسرا ، ئیرله‌ندا ، ئایسله‌ندا.
ولاتێن سه‌رمایه‌دار یێن بچویك مینا : ئیسپانیا ، پرتوگال ، یونان ، كو نیزیكى "2.7% " ژ داهاتى یێ جیهانا سه‌رمایه‌دار ژێ دهێت.
دیسان جواهیا دناڤبه‌را ئاستێ پێشكه‌فتنا ئابوورى دناڤبه‌را ولاتێن سوسیالیست دا یا هه‌ى وئه‌م دكارین ڤان ولاتان بڤى ره‌نگێ خارێ دابه‌ش بكه‌ین ژ ولاتێن پێشكه‌فتى ده‌ست پێ بكه‌ین هه‌تا بگه‌هیته ولاتێن پاشكه‌فتى.
1. ئێكه‌تیا سوڤیه‌تى ، ئه‌لمانیا دیموكراتى یا به‌رێ، چیكوسلوڤاكیایا به‌رێ.
2. پوله‌ندا ، مه‌جه‌رستان.
3. بولگاریا ، رۆمانیا.
و دكوما ده‌وله‌تێن باشوور دا جوداهى د ئاستى پێشكه‌فتن و پاشكه‌فتنا واندا یا هه‌ى، ونڤیسه‌رێ فه‌رنسى (ئیف لاكوست) ئاستێ ڤان ده‌وله‌تان بڤى ره‌نگێ خارێ دیار دكه‌ت.
1. ولاتێن گه‌له‌ك پاشكه‌فتى كو داهاتیێ (كه‌سى) یێ نزمه و ژ 100 دولاران نابووریت د سالێ دا. وه‌رارا ئاكنجیبویا وان دبن 1.8% دا یه سالانه، ئه‌ڤ ولاته خودان ئابوره‌كا كه‌ڤنن ورێژا نه‌خوانده‌واریێ دناڤ وان دان یا بلنده، دیسان رێژا كرێكاران د كه‌رتێ چاندنێ دا یێ بلنده. ژڤان ولاتان ولاتێن باشوورێ روژهلاتێ ئاسیا وولاتێن ئه‌فریقیا یێن كو دكه‌نه دناڤ به‌را خۆلگه‌ها قرژاله و گیسك.
2. ولاتێن پاشكه‌فتى كو داهاتیێ (كه‌سى) یێ وان یێ نزمه و وه‌رارا ئاكنجیبویا وان ژ 1.8% زێده‌تره سالانه، ئه‌ڤه ژى ب ئه‌گه‌رێ باشبوونا ره‌وشا ساخله‌میێ و كێمبوونا رێژا مرنێ لده‌ڤ زارۆكان دا، ژ ڤان وه‌لاتان نه‌یجیریا و كونگو وتایله‌ند.
3. ولاتێن ناڤنجى د پاشكه‌فتێَ دا، و خۆدان داهاتیه‌كێ ناڤنجی, و وه‌رارا ئاكنجیبویا وان ژ 1.8% پتره سالانه، وپارا پتر ژ ولاتێن ئه‌مریا لاتینى ژ ڤان جوره ولاتانه.
4- ولاتێن به‌ر ده‌روازا پێشكه‌فتنێ كو داهاتیێ وان ل ڤان سالێت دوماهیكێ زێده‌بوویه، ووه‌رارا ئاكنجیبونا وان دناڤبه‌را 2- 4%. وكه‌رتێ ئابورا نوى جهه‌كێ نیڤ گرنگ یێ هه‌ى د ئابورا وان دا،، وبازرگانیا ده‌ره‌كى دپرانیا ره‌وشادا یا كاریگه‌ر خورته، و پشكا شێرى ژ داهاتیێ كه‌سى یێ ڤان وه‌لاتان ژ كه‌رتێ خزمه‌ت گوزاریێ دهێت، وئه‌ڤ جوره ولاته ژچه‌ند ولاتێن ئه‌مریكا لاتینى وولاتێن په‌ترولى پێك دهێت .دیسان هنده‌ك ولاتێن دى هه‌نه دكه‌ڤنه دڤى گروپیدا كوپێنگاڤێت مه‌زن به‌ره‌ف پێشكه‌ڤتنا ئابوورى هاڤێتینه.ژوان كۆریا باشوور،مه‌كسیك، وبه‌رازیل.
ده‌رباره‌ى ده‌ست نیشانكرنا ئه‌گه‌رێت پاشكه‌فتنێ، راوبووچونێَن جێواز هه‌نه كوده‌ربرینێ باكراوندێ هزرى یى وان نڤیسه‌ران دكه‌ن.بونموونه نڤیسه‌رێن روژئاڤا وسا هزردكه‌ن كو دیاردا پاشڤه‌مانێ دزڤریته ڤه بو چه‌ند ئه‌گه‌رێن ناڤخوى وده‌ركى. و ئه‌گرێت نافخویى كومڤه‌دبن دچارچوڤێ رێژا بوون ومرنێدا دوارێ وه‌رار بوونا ئاكنجیبوونا بله‌ز بئه‌گه‌رێ بلندبونا رێژا مرنا زاروكان. ئه‌ڤه زێده‌بارى بلندبوونا رێژا كاركه‌تیان ژ ئاكنجیبوویان.
وئه‌ڤ نڤیسه‌ره ئاماژێ ب وێ چه‌ندێ دكه‌ن كو شوینوارێن نێگه‌تیف ژ ئه‌نجامێ په‌یدابوونا فشارا ئاكنجیبوونێ یى لسه‌ر پێشكه‌تنا جڤاكى. ژبه‌ر كو زێده‌بوونا ئاكنجیكرنێ رێگره بو وه‌رارا ئابوورى. زێده‌بارێ په‌یداكرنا بارگرانیه‌كا مه‌زن لسه‌ر وه‌لاتان پێخه‌مه‌ت په‌یداكرنا پێدڤیێن جڤاكى ژ خوارن و په‌روه‌رده‌ركرنێ وخزمه‌تێن ساخله‌مى و جڤاكى.
سه‌باره‌ت هوكارێن ده‌ره‌كى پێك دهێن ژپه‌یوه‌ندێن ئابوورى وكارتێكرنێن وان ئه‌ڤێن ژ كاودان داگیركرنا ئه‌ورپى ده‌ركه‌تین .كو دبنه‌رتێ خودا ئه‌ڤ په‌یوه‌ندیه لسه‌ر شه‌نگسته‌كێ نه‌یێ دروست وده‌ستسه‌رداگرتنا ملله‌تێن بن ده‌ست ،كوبخۆ بكه‌نه جهه‌كێ بو كه‌ره‌ستێن خاو وهه‌روه‌سا بكه‌نه جهه‌ك ژى بو مه‌زاختنا كه‌ره‌ستَێن خو هاتبوونه ئاڤكرن.
دیسان نڤیسه‌رێن سوسالیت گرنگیێ دده‌نه باك راوه‌ندێ مێژوویى یێ ولاتێن جیهانا سیێ ،ده‌مێ ئه‌و چاره‌سه‌ریا ئه‌گه‌رێن پاشكه‌فتنێ دكه‌ن و ئاماژىّ دده‌ن كو پاشكه‌فتن ژ ئه‌نجامێن هوكارێن سیاسى وئابوورى ده‌ركه‌فتینه ئه‌و په‌یوه‌ندێن ژ كو ئه‌گه‌را داگیكرن وده‌ستسه‌رداگرتنا دناڤبه‌را ولاتێن داگیركه‌ر وولاتێن بن ده‌ست دا په‌یدابووینه.
پێنچ:ره‌هندێ جڤاكى جیهانا سیێ 70%ژ خه‌لكێ جیهانێ هه‌مبێز دكه‌ت.وسه‌رژمێریا سالا 1980 ئاماژ دده‌تن كو ژمارا خه‌لكێ ولاتێن وه‌راركرى نیزیكى 3.283 ملیون كه‌سن ژ كویه 4.414 ملیون كه‌س كو ژمارا دانشتوێن جیهانێ بوون ل وێ سالێ.ورێژا خه‌لكێ باژێرى ل ولاتێن وه‌راركرى 29% ژ ژمارا خه‌لكێ وان پێك دهێت،لێ ولاتێن پیشه‌سازیى ژ 69% ژ ژمارا خه‌لكێ وان پێك دهێن وپشكاداهاتیێ كه‌سى ل ولاتێن پاشكه‌فتى ژ 560دولاران سالانه یه ،به‌لێ داهاتیێ كه‌سى ژ داهاتیێ نه‌ته‌وه‌ى ل ولاتێن پێشكه‌فتى سالانه دگه‌هته نیزیكى6260 دولاران .وجیهاناسیێ خودان بوشاتیه‌كا بلنده،ورێژا زێده‌بوونا سروشتى یاخه‌لكى وان دگه‌هته 2.4%.به‌لێ دهه‌مان ده‌مدا رێژا زێده‌بوونێ ل ولاتێن پێشكه‌فتى 0.06%.ودئه‌نجامێ كاودانێن ساخله‌میێ ێت خراب ل ولاتێن جیهانا سیێ دهێته پێشبینكرن كو ته‌منێ مروڤى ل وا ن ولاتان یێ كورت بت و ژ 57 سالان نابورت.كو ل هنده‌ك ولاتێن ئه‌فریقیاتێكرایێ ته‌مه‌نێ مروڤى ژ 39 سالان نابورت.به‌روڤاژى تێكرایێ ته‌مه‌نێ مروڤى ل ولاتێ ژاپونێ كو لدویڤ مه‌زندێن سالا 1980 دگه‌هته 72سالان.دیاردا نزمبوونا تیكَرایێ ته‌مه‌نێ مروڤان ل ولاتێن جیهانا سیێ كارتێكرنێت خراپ هه‌نه .ژ وان ئه‌م دبینین كو بارا پتر خه‌لكێ وان ولاتان یێ ته‌مه‌ن بچویكه كو ژیێ وان دبن 15سالان دایه ورێژا وان دگه‌هته 39%ژ سه‌رجه‌مێ دانشتێت وان ولاتان ، به‌لێ دهمان ده‌مدا رێژا وان (ئه‌و كه‌سێت ژیێ وان دبن15 سالاندا) ل ولاتێن پێشكه‌فنى دگه‌هته24%.بێگومان ئه‌ڤێ چه‌ندێ كارتێكرنێن خراپ ل سه‌ر پێكهاتێن خه‌لكێ وان ه‌لاتان هه‌نه ژ لایێ ته‌خێت ته‌مه‌نى ڤه و رولێ هه‌ر ته‌خه‌كێ د به‌رهه‌م ئیانێ دا..ژبه‌ر كو ئه‌ڤێن شیانێن كارى هه‌ین رێژه‌یه‌كا بچویك دروست دكه‌ن دناڤ جڤاكێ دا وئه‌ڤ چه‌ندێ كارتێكرنه‌كا نه‌گتیڤ لسه‌ر وه‌رارا ئابوورى دكه‌ت.
ژێده‌ر:
1- جوكوف واخرون ،العالم الپالپ،قچایا وافاق ،موسكو،1971.
2- نیتر ورسلی،العالم الپالپ،ترجمه حسام الخگیب،دمشق،1968.
3- د.عبدالرزاق مگلك الفهد،بیت الحكمه ،بغداد،1989.
4- د.ابراهیم خلیل احمد وعونی عبدالرحمن السبعاوی، العالم الپالپ الحدیپ،الموصل ،1989.
5- د.محمد عبدالغنی سعودی،الجغرافیا السیاسیه المعاصره.دراسه الجغرافیا والعلاقات الدولیه،مكتبه الانجلو المصریه،القاهره ،2003
